Lithology and geochemistry of the Late Glacial and Holocene sediments from Gostyń Lake (Western Pomerania, Myślibórz Lakeland)
DOI:
https://doi.org/10.26485/AGL/2020/110/10Słowa kluczowe:
lakes, biogenic deposits, geochemistry, human impact, Holocene, western PolandAbstrakt
Sediment geochemistry and lithology were studied in Gostyń Lake in the eastern part of the Myślibórz Lakeland (part of the Western Pomeranian Lake District). The research was undertaken because relatively shallow lake basins without ground supply contribute to the intensification of water circulation through evaporation. Late Glacial and Holocene phases in the evolution of Gostyń Lake were reconstructed based on selected geochemical indicators (Fe/Mn, S/Fe, Na/K, Mg/Ca, Cu/Zn, Na+K+Mg/Ca, Fe/Ca) as well as on the presence of human activity (Stone Age, Bronze Age, Early Iron Age and Roman Period). Also, the geochemical and archaeological data were correlated. Generally, the lithogeochemical composition variability in the Gostyń Lake deposits was found to be controlled by changes in: 1) the climate, related to the biogenic accumulation environment, 2) land cover in the Late Glacial and Holocene, and 3) human activities. Principal Component Analysis (PCA) revealed four major variable groups responsible for the changes: hydroclimatic variations which determined the type of sedimentary conditions during the Holocene climate optimum; changes in the organic matter provenance (along with conditions favouring sulphide precipitation); and denudation processes in the Gostyń Lake catchment. The methods used allowed the distribution of ancient settlement to be traced. Interpretation of the geochemical indicators (Fe/Mn, Cu/Zn, S/Fe, Ca/Fe) should involve many more factors which, in the relevant literature, are treated as measures of changes in redox conditions
Bibliografia
Apolinarska K., Woszczyk M., Obremska M. 2012. Late Weichselian and Holocene palaeoenvironmental changes in northern Poland based on the Lake Skrzynka record. Boreas 41: 292-307.
Bloom K. 2015. Wpływ czynników naturalnych i gospodarki pradziejowej na sukcesję roślinności w rejonie Jeziora Raczego na Ziemi Pyrzyckiej w holocenie. Studium paleoekologiczne. PhD Thesis, University of Gdańsk, Gdańsk.
Błaszkiewicz M. 2007. Geneza i ewolucja mis jeziornych na młodoglacjalnym obszarze Polski – wybrane problemy. Studia Limnologica et Telmatologica 1,1: 5-16.
Bojakowska I., Gliwicz T. 2012. Pierwiastki śladowe w osadac jezior Suwalszczyzny. Prace i Studia Geograficzne Uniwersytetu Warszawskiego 50: 11-18.
Bojakowska I., Sokołowska G. 1997. Akumulacja pierwiastków śladowych w osadach jeziornych w zależności od strefy ich sedymentacji. Przegląd Geologiczny 45,5: 505-508.
Borówka R.K. 1990. Denudation process intensity in Vistulian till plains in relations to prehistoric settlement and human activity, Leszna region, Middle Great Poland. Quaestiones Geographicae 13/14: 5-18.
Borówka R.K. 1992. Przebieg i rozmiary denudacji w obrębie śródwysoczyznowych basenów sedymentacyjnych podczas późnego vistulianu i holocenu. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Seria Geografia 54, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Borówka R.K. 1994. Denudation processes during the Holocene conditioned by natural and man-made factors. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu 266: 27-37.
Borówka R.K. 2007. Geochemiczne badania osadów jeziornych strefy umiarkowanej. Studia Limnologica et Telmatologica 1,1: 33-42.
Bronk Ramsey C., Lee S. 2013. Recent and planned developments of the Program OxCal. Radiocarbon 55(2-3): 720-730.
Bronk Ramsey C., Dee M., Lee S., Nakagawa T., Staff R. 2010. Developments in the calibration and modelling of radiocarbon dates. Radiocarbon 52,3: 953-961.
Cieśla A., Marciniak B. 1982. Rozwój późnoglacjalnych zbiorników jeziornych z Niechorza (Pomorze Zachodnie) w świetle analizy diatomologicznej i geochemicznej. Kwartalnik Geologiczny 26,1: 191-215.
Cieśla A., Stupnicka E. 1980. Wpływ osadnictwa na skład chemiczny osadów jeziornych. Archeologia Polski 24,1: 7-19.
Chmielewski W. 1952. Zagadnienie grobów kujawskich w świetle ostatnich badań. Wydawnictwo Muzeum Archeologicznego, Łódź.
Choiński A., Jańczak J., Ptak M. 2020. Wahania poziomów wody jezior w Polsce w latach 1956-2015. Przegląd Geograficzny 92,1: 41-54.
Couwenberg J., de Klerk P., Endtmann E., Joosten H., Michaelis D. 2001. Hydrogenetische Moortypen in der Zeit – eine Zusammenschau. In: M. Succow, H. Joosten (eds) Landschaftsokologische Moorkunde. E. Schweizerbart’sche Verlagsbuchhandlung, Stuttgart: 399-403.
Czerniak L., Matuszewska A., Pospieszny Ł., Ryndziewicz R. 2019. Badania neolitycznego rondela w Nowym Objezierzu w 2018 roku. Zachodnio-pomorskie Wiadomości Konserwatorskie VIII: 145-155.
Dean W. 1993. Physical properties, mineralogy, and geochemistry of Holocene varved sediments from Elk Lake, Minnesota. Geological Society of America, Special Papers 276: 135-157.
Dietze E., Słowiński M., Zawiska I., Veh G., Brauer A. 2016. Multiple drivers of Holocene lake level changes at a lowland lake in norteastern Germany. Boreas 45,4: 828-845.
Dietze E., Theuerkauf M., Bloom K., Brauer A., Dorlfer W., Feeser I., Feurdean A., Gedminiene L., Giesecke T., Jahns S., Karpińska-Kołaczek M., Kołaczek P., Lamentowicz M., Latałowa M., Marcisz K., Obremska M., Pędziszewska A., Poska A., Rehfeld K., Stacikaite M., Stivrins N., Święta-Musznicka J., Szal M., Vassiljew J., Veski S., Wacnik A., Weisbrodt D., Wiethold J., Vanniere B., Słowiński M. 2018. Holocene fire activity during low-natural flammability periods reveals scale-dependent cultural human-fire relationships in Europe. Quaternary Science Reviews 201: 44-56.
Drwal J. 1973. Zagadnienie bezodpływowości na obszarach młodoglacjalnych. Zeszyty Naukowe Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Gdańskiego, Geografia 3: 7-26.
Drwal J. 1974. Próba określenia typów obszarów bezodpływowych powierzchniowo w warunkach środowiska geograficznego Pojezierza Kaszubskiego. Zeszyty Naukowe Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Gdańskiego, Geografia 4: 27-51.
Edvardsson J., Stoffel M., Corona C., Bragazza L., Leuschner H.H., Charman D.J., Helama S. 2016. Subfossil peatland trees as proxies for Holocene palaeohydrology and palaeoclimate. Earth-Science Reviews 163: 118-140.
Enters D., Kirilova E., Lotter A.F., Lucke A., Parplies J., Jahns S., Kuhn G., Zolitschka B. 2010. Climate change and human impact at Sacrower See (NE Germany) during the past 13,000 years: a geochemical record. Journal of Paleolimnology 43: 719-737.
Eusterhues K., Heinrichs H., Schneider J. 2005. Geochemical response on redox fluctuations in Hol-ocene lake sediments, Lake Steisslingen, Southern Germany. Chemical Geology 222: 1-22.
Fortescue J.A.C. 1980. Environmental geochemistry. A holistic approach. Springer-Verlag, New York.
Forysiak J., Borówka R.K., Kloss M., Obremska M., Okupny D., Żurek S. 2012. Geologiczna i geomorfologiczna charakterystyka torfowiska Rąbień oraz wstępne wyniki badań osadów biogenicznych. Acta Geographica Lodziensia 100: 65-76.
Galiński T. 1992. Mezolit Pomorza. Muzeum Narodowe w Szczecinie, Szczecin.
Galiński T. 2015. Tanowo. Obozowiska łowców epoki paleolitu i mezolitu na Pomorzu. Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa.
Godłowski K. 1984. Przemiany osadnicze i kulturowe w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim. Przegląd Archeologiczny 32: 105-155.
Hammer Ø., Harper D.A.T., Rayan P.D. 2001. PAST: Paleontological Statistics software package for education and data analysis. Palaeontologia Electronica 4(1): 1-9.
Harrison S.P., Prentice I.C., Guiot J. 1993. Climatic controls on Holocene lake-level changes in Europe. Climate Dynamics 8: 189-200.
Heikkila M., Seppa H. 2010. Holocene climate dynamics in Latvia, eastern Baltic region: a pollen-based summer temperature reconstruction and regional comparison. Boreas 39(4): 705-719.
Heiri O., Lotter A., Lemcke G. 2001. Loss on ignition as a method for estimating organic and carbonate content sediments: reproducibility and comparability of results. Journal of Paleolimnology 25: 101-110.
Hildebrandt-Radke I., Spychalski W., Lutyńska M. 2011. Regionalna wymowa procesów antropogenizacji regionu środkowej Obry na podstawie badań osadów jeziora Wonieść. Landform Analysis 16: 92-97.
Hulisz P., Karasiewicz M.T., Dąbrowski M., Michalski M. 2012. Zmiany fizykochemicznych i chemicznych właściwości osadów w odniesieniu do etapów rozwoju zagłębienia w rezerwacie Retno. In: M.T. Karasiewicz, P. Hulisz, M. Świtoniak (eds) Postglacjalna historia zagłębienia bezodpływowego w rezerwacie Retno (Pojezierze Brodnickie). Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń: 131-143.
Janke W. 2004. Holozan im Binnenland. In: G. Katzung (ed.) Geologie von Mecklenburg-Vorpommern. E. Schweizerbart’sche Verlagsbuchhandlung, Stuttgart: 265-284.
Jankowska D. 1980. Kultura pucharów lejkowatych na Pomorzu Środkowym. Grupa łupawska. Wydawnictwo Naukowe UAM, Seria Archeologiczna, nr 17, Poznań.
Jankowska D. 1990. Społeczności strefy południowo-zachodniobałtyckiej w dobie neolityzacji. Wydawnictwo Naukowe UAM, Seria Archeologiczna, nr 33, Poznań.
Jankowska D. 2005. O pochodzeniu pomorskich grobowców bezkomorowych kultury pucharów lejkowatych. Folia Praehistorica Posnaniensia 13–14: 133-145.
Jasnowski M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. Szczecińskie Towarzystwo Naukowe, Szczecin.
Juggins S. 2007. C2. Software for ecological and palaeoecological data analysis and visualisation. User guide Version 1.5 https://www.staff.ncl.ac.uk/ stephen.juggins/software/code/C2.pdf
Jurochnik A., Nalepka D. 2013. Late Glacial and Holocene plant cover in Węgliny, Lubsza Plain, south-west Poland, based on pollen analysis. Acta Palaeobotanica 53(2): 191-233.
Kaczmarek M. 2019. Pomorze w epoce brązu – kilka refleksji o stanie i potrzebach badań. Pomerania Antigua 27: 7-22.
Karasiewicz T.M. 2019. The kettle-hole mire as archives of postglacial changes in biogenic sedimentation (Tuchola Forest, north-Central Poland). Catena 176: 26-44.
Karasiewicz T.M., Hulisz P., Noryśkiewicz A.M., Krześlak I., Świtoniak M. 2014a. The record of hydroclimatic changes in the sediments of a ket-tlehole in a young glacial landscape (north-central Poland). Quaternary International 328-329: 264-276.
Karasiewicz T.M., Hulisz P., Świtoniak M. 2014b. Ef-fect of denudation processes on properties of sediments filling the intraglacial curvilineations troughs in Zbójno vicinity (Dobrzyń Lakeland). Landform Analysis 25: 29-42.
Karasiewicz T.M., Hulisz P., Noryśkiewicz A.M., Stachowicz-Rybka R., Michalski A., Dąbrowski M., Gamrat W.W. 2017. The impact of postglacial palaeoenvironmental changes on the properties of sediments in the kettlehole at Jurki (NE Poland). Geological Quarterly 61(2): 319-333.
Kittel P. 2012. Wpływ georóżnorodności zlewni Neru (Polska środkowa) na lokalizację osadnictwa pradziejowego. Landform Analysis 19: 49-66.
Kobyliński Z. 1986. Koncenpcja “terytorium eksploatowanego przez osadę” w archeologii brytyjskiej i jej implikacje badawcze. Archeologia Polski XXXI,1: 7-30.
Koinig K.A., Shotyk W., Lotter A.F., Ohlendorf C., Sturm M. 2003. 9000 years of geochemical evolution of lithogenic major and trace elements in the sediment of an alpine lake – the role of climate, vegetation, and land-use history. Journal of Paleolimnology 30: 307-320.
Kołodziej J. 2008. Kształtowanie się klimatycznego bilansu wodnego na terenie Polski w latach 1981-2000. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 5: 85-97.
Kot K. 2013. Osadnictwo kultury łużyckiej w późnej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza we wschodniej części Pojezierza Myśliborskiego. Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań.
Kowalewski G. 2014. Alogeniczne i autogeniczne składowe zarastania jezior: hipoteza wahań poziomu wody. Studia Limnologica et Telmatologica, Monographie I: 1-192.
Kowalewski G., Woszczyk M., Milecka K., Bubak I. 2006. Osady denne jeziora Ostrowite. In: G. Kowalewski, K. Milecka (eds) Jeziora i torfowiska Parku Narodowego Bory Tucholskie. Park Narodowy Bory Tucholskie, Charzykowy: 87-100.
Kowalski K., Kozłowska-Skoczka D. 2009/2010. Przyczynek do badań nad początkami epoki brązu w strefie dolnej Odry. Barnisław stanowisko 32, gm. Kołbaskowo. Materiały Zachodniopomorskie, Archeologia VI/VII,1: 43-85.
Kozarski S., Nowaczyk B., Rotnicki K., Tobolski K. 1969. The eolian phenomena in west-central Poland with special reference to the chronology of phases of eolian activity. Geographia Polonica 17: 231-248.
Koźmiński C., Michalska B., Czarnecka M. 2012. Klimat województwa zachodnio-pomorskiego. Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin.
Krupiński K.M. 1991. Flora of Late Glacial and Holocene from Chojna: NW Poland. In: A. Kostrzewski (ed.) Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzędowych. Geografia, Wyd. Nauk. UAM, Poznań: 497-510.
Kulczycka-Leciejewiczowa A. 1996. Badania nad osadnictwem neolitycznym we wschodniej części środkowego i dolnego nadodrza. In: L. Leciejewicz, E. Gringmuth-Dallmer (eds) Człowiek i środowisko w środkowym i dolnym nadodrzu. Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław: 41-59.
Lamentowicz M., Gałka M., Lamentowicz Ł., Obremska M., Kühl N., Lücke A., Jassey V.E.J. 2015. Reconstructing climate change and ombrotrophic bog development during the last 4000 years in northern Poland using biotic proxies, stable isotopes and traitbased approach. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 418: 261-277.
Lamentowicz M., Kołaczek P., Mauquou D., Kittel P., Łokas E., Słowiński A., Jassey V.E.J., Niedziółka K., Kajukało-Drygalska K., Marcisz K. 2019. Always on the tipping point – A search for signals of past societes and related peatland ecosystems critical transitions during the last 6500 years in N Poland. Quaternary Sciences Reviews 225: 105954
Latałowa M. 1982. Major aspects of the vegetational history in the eastern Baltic coastal zone of Poland. Acta Palaeobotanica 22(1): 47-63.
Latałowa M. 1992. Man and vegetation in the pollen diagrams from Wolin Island (NW Poland). Acta Palaeobotanica 32(1): 123-249
Latałowa M. 1999a. Palaeohydrological reconstruction of the environmental conditions and economy in early medieval Wolin - against a background of the Holocene history of the landscape. Acta Palaeobotanica 39(2): 183-271.
Latałowa M. 1999b. Zmiany hydrologiczne wywołane przez czynnik klimatyczny i działalność człowieka zapisane w torfowisku Kołczewo i osadach dennych Jeziora Raczego. In: R.K. Borówka, Z. Młynarczyk, A. Wojciechowski (eds) Ewolucja geosystemów nadmorskich południowego Bałtyku. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań-Szczecin: 99-103.
Łącka B., Starnawska E., Kuźniarski M. 1998. Mineralogy and geochemistry of the Younger Dryas sediments from Lake Gościąż. In: M. Ralska- -Jasiewiczowa, T. Goslar, T. Madeyska, L. Starkel (eds) Lake Gościąż, Central Poland. A monography study, part 1. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków: 124-128.
Madeja J. 2012. Local Holocene vegetation changes and settlement history based on pollen analysis of Lake Kwiecko sediments, West-Pomeranian Lake District, NW Poland. Acta Palaeobotanica 52,1: 105-125.
Majdanowski S. 1950/51. Katalog jezior dorzecza Odry i rzek pobrzeża bałtyckiego między Odrą a Wisłą. Przegląd Geograficzny 23: 137-146.
Malkiewicz M. 2009. Analiza palinologiczna osadów organicznych stanowiska archeologicznego Święte 22. W: J. Affelski, M. Ignaczak, H. Machajewski, Z. Woźniak, D. Żychliński (eds) Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku nr 22 w Świętym (AZP 33-10/128), gm. Stargard, pow. stargardzki, woj. zachodnio-pomorskie. Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska, Gniezno: 104-119.
Malkiewicz M. 2017. The vegetation in the light of palynological studies. In: T. Płonka, K. Kowalski (eds) Rusinowo. The symbolic culture of forag-ers in the late Palaeolithic and the early Mesolithic. University of Wrocław, Institute of Archaeology, Wrocław: 33-41.
Malkiewicz M., Tomaszewska K. 2009. Paleobotaniczny zapis zmian w holoceńskim środowisku przyrodniczym okolic Czarnowa (Pojezierze Zachodniopomorskie). Późnoglacjalne i holoceńskie zmian środowiska abiotycznego i ich zapis paleobotaniczny. Mater. Konf. 4 Pol. Konf. Paleobot. Czwartorzędu. 16-19.06.2009, Jeziorowskie. Wyd. PIG, Warszawa: 23-24.
Marks L. 2005. Pleistocene glacial limits in the territory of Poland. Przegląd Geologiczny 53,10/2: 988-993.
Matuszewska A. 2019. Kultura pucharów lejkowatych na Nizinie Pyrzyckiej. In: M. Szmyt, P. Chachlikowski, J. Czebreszuk, M. Ignaczak, P. Makarowicz (eds) Od kujawskiego matecznika do stepów nadczarnomorskich. Studia z dziejów międzymorza bałtycko-pontyjskiego. Instytut Archeologii UAM, Poznań: 371-384.
Matuszewska A., Szydłowski M. 2012. Megality Pomorza Zachodniego. Na tropie budowniczych tajemniczych grobowców z epoki kamienia. Wydawnictwo Zapol Dmochowski Sp., Szczecin: 1-92.
Mendyk Ł., Markiewicz M., Bednarek R., Świtoniak M., Gamrat W.W., Krześlak I., Sykuła M., Gersztyn L., Kupniewska A. 2016. Environmental changes of a shallow kettle lake cachment in a young glacial landscape (Sumowskie Lake catchment) North-Central Poland. Quaternary International 418: 116-131.
Meyers P.A. 1994. Preservation of elemental and iso-topic source identification of sedimentary organic matter. Chemical Geology 114,3-4: 289-302.
Michczyńska D.J., Starkel L., Nalepka D., Pazdur A. 2013. Hydrological changes after the last ice retreat in Northern Poland using radiocarbon dating. Radiocarbon 55,2/3: 1712-1723.
Migaszewski Z.M., Gałuszka A. 2007. Podstawy geochemii środowiska. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa.
Miotk-Szpiganowicz G. 1992. The history of the vegetation of Bory Tucholskie and the role of man in the light of palynological investigations. Acta Palaeobotanica 32(1): 39-122.
Noryśkiewicz A.M. 2014. Vegetation and settlement history as reflected by pollen analysis. In: W. Chudziak, R. Kaźmierczak (eds) The Island in Żółte on Lake Zarańskie. Early Medieval Gateway into West Pomerania. Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń: 367-560.
Nowaczyk B., Owsianny P.M. 2011. Morfologia I litologia glacjalnej Rynny Jezior Kuźnickich koło Piły. Landform Analysis 16: 133-138.
Okuniewska-Nowaczyk I., Sobkowiak-Tabaka I. 2014. Palynology and archaeology of Late Vistulian and early Holocene sites in Lubuskie Lake District, Western Poland. Studia Quaternaria 31,1: 39-50.
Okupny D., Fortuniak A., Tomkowiak J. 2013. Cechy denudacji w regionie łódzkim w późnym vistulianie w świetle chemicznych badań w osadach torfowiskowych. Acta Geographica Lodziensia 101: 89-99.
Okupny D., Rzepecki S., Borówka R.K., Forysiak J., Twardy J., Fortuniak A., Tomkowiak J. 2016. Factors influencing temporal changes in chemical composition of biogenic deposits in the middle Tążyna River Valley (Kuyavian Lakeland, central Poland). Geologos 22,2: 121-136.
Owsianny P.M., Nowaczyk B., Sobczyński T. 2011. Stratygraficzne zróżnicowanie wybranych cech geochemicznych osadów równin akumulacji biogenicznej przylegających do jezior Kuźniczek, Kuźnik Mały i Kuźnik Duży w Rezerwacie Przyrody Kuźnik. Landform Analysis 16: 139-147.
Pawlikowski M., Ralska-Jasiewiczowa M., Schonborn W., Stupnicka E., Szeroczyńska K. 1982. Woryty near Gietrzwałd, Olsztyn Lake District, NE Poland – vegetational history and lake development during the last 12 years. Acta Palaeobotanica 22,1: 85-116.
Pelisiak A. 1991. Site catchment analysis: study about the Funnel Beaker Culture in Central Poland. Archeologia Polski 36,1/2: 73-92.
Pędziszewska A., Święta-Musznicka J., Badura M., Matuszewska A., Czerniak L. 2019. Wczesnoneolityczne miejsce kultu w Nowym Objezierzu w świetle badań paleośrodowiskowych. Sympozjum Sekcji Paleobotanicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego, Polska Akademia Nauk Muzeum Ziemi w Warszawie: 37-39.
Pędziszewska A., Tylmann W., Witak M., Piotrowska N., Maciejewska E., Latałowa M. 2015. Holocene environmental changes reflected by pollen, diatoms, and geochemistry of annually laminated sediments of Lake Suminko in the Kashubian Lake District (N Poland). Review of Palaeobotany and Palynology 216: 55-75.
Piotrowski A., Sochan A. 2011. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Barlinek (347). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Pleskot K., Tjallingii R., Makohonienko M., Nowaczyk N., Szczuciński W. 2018. Holocene paleohydrological reconstruction of Lake Strzeszyńskie (western Poland) and its implications for the central European climatic zone. Journal of Paleolimnology 59(4): 443-459.
Płaza D.K., Forysiak J., Borówka R.K., Okupny D., Marosik P., Obremska M., Michczyńska D.J. 2013/2015. Aktywność osadnicza grup mezolitycznych na obszarze wydm w Aleksandrowie i jej zapis w osadach przyległego torfowiska Rąbień. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 46: 229-250.
Płóciennik M., Kruk A., Forysiak J., Pawłowski D., Mianowicz K., Elias S., Borówka R.K., Kloss M., Obremska M., Coope R., Krąpiec M., Kittel P., Żurek S. 2015. Fen ecosystem responses to water-level fluctuations during the early and middle Holocene in central Europe: a case study from Wilczków, Poland. Boreas 44: 721-740.
Ralska-Jasiewiczowa M. (ed.) 1989. Environmental changes recorded in lakes and mires of Poland durng the last 13,000 years. Acta Palaeobotanica 29.
Reimer P.J., Bard E., Bayliss A., Beck J.W., Blackwell P.G., Ramsey C.B., Buck C.E., Cheng H., Edwards R.L., Friedrich M., Grootes P.M., Guilder-son T.P., Haflidason H., Hajdas I., Hatte C., Heaton T.J., Hoffmann D.L., Hogg A.G., Hughen K.A., Kaiser K.F., Kromer B., Manning S.W., Niu M., Reimer R.W., Richards D.A., Scott E.M., Southon J.R., Staff R.A., Turney C.S.M., van der Plicht J. 2013. Intcal 13 and Marine 13 radiocarbon age calibration curves 0-50,000 years cal BP. Radiocarbon 55: 1869-1887.
Rodin L.E., Bazylević N.I. 1965. Dinamika organičeskogo veščestva i biologičeskij krugovorot zolnych elementov i azota v osnovnych tipach rastitelnosti ziemnogo šara. Izdatelstvo Nauka, Moskva-Leningrad.
Rydelek P. 2005. Genetyczne uwarunkowania przestrzennej zmienności zawartości węgla organicznego i siarki w obrębie torfowiska w dolinie rzeki Kurówki. Przegląd Geologiczny 53,8: 673-676.
Rydelek P. 2011. Geneza i skład części mineralnych wybranych złóż torfów niskich Wysoczyzny Lubartowskiej. Woda – Środowisko – Obszary Wiejskie 11,2: 135-149.
Sawłowicz Z. 1993. Pyrite framboids and their development: a new conceptual mechanism. Geologische Rundschau 82: 148-156.
Sawłowicz Z. 2000. Framboids: from their origin to application. Prace Mineralogiczne 88: 1-80.
Selvaraj K., Lin B.Z., Lou J.Y., Xia L., Huang X.T., Chen C.T.A. 2016. Lacustrine sedimentological and geochemical records for the last 170 years of climate and environmental changes in southeastern China. Boreas 45,1: 165-179.
Siuchniński K. 1969. Klasyfikacja czasowo-przestrzenna kultur neolitycznych na Pomorzu Zachodnim, część I. Katalog źródeł archeologicznych. Szczecin.
Siuchniński K. 1972. Klasyfikacja czasowo-przestrzenna kultur neolitycznych na Pomorzu Zachodnim, część II. Opracowanie analityczne. Szczecin.
Słowiński M., Marcisz K., Płóciennik M., Obremska M., Pawłowski D., Okupny D., Słowińska S., Borówka R., Kittel P., Forysiak J., Michczyńska D.J., Lamentowicz M. 2016. Drought as a stress driver of ecological changes in peatland – A palaeoecological study of peatland development between 3500 BCE and 200 BCE in central Poland. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoe-cology 461: 272-291.
Sobkowiak-Tabaka I., Pawłowski D., Milecka K., Kubiak-Martens L., Kostecki R., Janczak-Kostecka B., Goslar T., Ratajczak-Szczerba M. 2020. Multi-proxy records of Mesolithic activity in the Lubuskie Lakeland (western Poland). Vegetation History and Archaeobotany 29: 153-171.
Sochan A., Piotrowski A. 2004. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Jesionowo (307). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Solheim A.K., Globevnik L., Austnes K., Kristensen P., Moe S.J., Person J., Philips G., Poikane S., van de Bund W., Birk S. 2019. A new broad typology for rivers and lakes in Europe: Development and application for largescale environmental assesments. Science of the Total Environment 697: 134043.
Stach A. 2003. Uwarunkowania i funkcjonowanie procesów denudacji chemicznej mikrozlewni na obszarze młodoglacjalnym. Wyd. Nauk UAM, Geografia 67: 1-212.
Starkel L., Michczyńska D.J., Krąpiec M., Margielewski W., Nalepka D., Pazdur A. 2013. Progress in the Holocene chronoclimatostratigraphy of Polish territory. Geochronometria 40: 1-21.
Staszak-Piekarska A., Rzodkiewicz M. 2015. Reconstruction of palaeoecological changes in Lake Łebsko on the basis of diatom analysis (the southern Baltic coast, Poland). Landform Analysis 29: 81-90.
Tobolski K. 1976. Przemiany klimatyczno-ekologiczne w okresie czwartorzędu a problem zmian we florze. Phytocoenosis. Biuletyn Fitosocjologiczny 5,3/4: 187-197.
Tobolski K. 1987. Holocene vegetational development based on the Kluki reference site in the Gardno- -Łeba Plain. Acta Palaeobotanica 27,1: 179-222.
Tolksdorf J.F., Kaiser K. 2012. Holocene eolian dynam-ics in the European sand-belt as indicated by geochronological data. Boreas 41,3: 408-421.
Tribovillard N., Algeo T.J., Lyons T., Riboulleau A. 2006. Trace metals as paleoredox and productivity proxies: An update. Chemical Geology 232: 12-32.
Tudyka K., Bluszcz A., Kozłowska B., Pawlyta J., Michczyński A. 2015. Low level 14C measurements in freshly prepared benzene samples with simultaneous 214Bi/214Po pairs counting for routine 222Rn contamination correction. Radiation Measurements 74: 6-11.
Walker M., Head M.J., Berkelhammer M., Bjorck S., Cheng H., Cwynar L., Fisher D., Gkinis V., Long A., Lowe J., Newnham R., Rasmussen S.O., Weiss H. 2018. Formal ratification of the subdivision of the Holocene Series/Epoch 9Qua-ternary System/Period): two new Global Boundary Stratotype Sections and Points (GSSPs) and three stages/subseries. Episodes 41,1: 213-223.
Wesołowski S. 1996. Stan badań nad osadnictwem kultury łużyckiej Pomorza Zachodniego. In: L. Leciejewicz, E. Gringmuth-Dallmer (eds) Czło-wiek i środowisko w środkowym i dolnym nadodrzu. Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Wrocław: 81-96.
Wojciechowski A. 2000. Zmiany paleohydrologiczne w środkowej Wielkopolsce w ciągu ostatnich 12 000 lat w świetle badań osadów jeziornych rynny kórnicko-zaniemyskiej. Wyd. Nauk. UAM, seria Geografia, 63.
Woszczyk M. 2011. Paleolimnologiczna interpretacja krzemionki biogenicznej – dyskusja na przykładzie wybranych jezior Niżu Polskiego. Badania Fizjograficzne, seria A, Geografia Fizyczna 62: 165-179.
Woszczyk M., Spychalski W. 2013. Fractionation of metals in the Sa1/2 sediment core from Lake Sarbsko (northern Poland) and its palaeolimnological implications. Chemical Speciation and Bioavailability 25: 235-246.
Żarczyński M., Wacnik A., Tylmann W. 2019. Tracing lake mixing and oxygenation regime using the Fe/Mn ratio in varved sediments: 2000 year record of human-induced changes from Lake Żabińskie (NE Poland). Science of the Total Environment 657: 585-596.
Żurek S. 1986. Szybkość akumulacji torfu i gytii w profilach torfowisk i jezior Polski (na podstawie danych 14C). Przegląd Geograficzny 58,3: 459-477.
Żurek S. 1987. Złoża torfowe Polski na tle stref torfowych Europy. Dokumentacja Geograficzna IGiPZ PAN 4: 1-84.
