RADZIWIŁŁOWIE JAKO ORATORZY W XVI I XVII WIEKU – WPROWADZENIE DO BADAŃ

Autor

DOI:

https://doi.org/10.26485/PP/2021/76/10

Słowa kluczowe:

Radziwiłłowie; Mikołaj Czarny; Krzysztof; Albrycht Stanisław; oratorstwo

Abstrakt

The article focuses on the representatives of the Radziwiłł family whose speeches were published in print or recorded in diaries and copiers of the 16th, 17th and 18th centuries. Many, often emotional orations of Mikołaj “the Black”, who presented them at the Parliament meetings, have survived. In his speeches he made many references to proverbs, literature, and the Bible. Prince Krzysztof of the Birża line was the most famous orator of the 17th century. He not only delivered speeches about state affairs, but also spoke at funerals and weddings. His oratory skills were recognised and praised by many contemporaries. Prince Krzysztof educated his son Janusz and his nephew Bogusław in rhetoric. Both of them gave public speeches when they were still very young. Yet, their speeches – with some minor exceptions – were not popular.

Chancellor Albrycht Stanisław of the Nieśwież line was another well-known speaker who, due to his position, delivered a number of public speeches and evaluated other orators’ skills in his diary. Many speeches by Michał Kazimierz Radziwiłł have survived, preserved in a manuscript and in print (they were published in the 18th century by Johann Christian Lünig). Another anthology featuring many speeches by the Radziwiłłs was collected and edited by Jan Ostrowski-Daneykowicz.

At the end of the 17th century, the following members of the Radziwiłł family gave speeches at the parliament: Dominik Mikołaj and Karol Stanisław, who actively participated in the parliamentary sessions of the Warsaw Sejm in 1690. In their speeches they not only supported the policy of King Jan III Sobieski, but also defended the Radziwiłł family.

Biogram autora

Mariola Jarczykowa - Uniwersytet Śląski w Katowicach, Instytut Literaturoznawstwa

Prof. dr hab., pracuje w Instytucie Literaturoznawstwa Uniwersytetu Śląskiego. Jej zainteresowania naukowe koncentrują się wokół problematyki staropolskiej kultury literackiej, ze szczególnym uwzględnieniem środowiska Radziwiłłów birżańskich. Zajmuje się także edytorstwem w aspekcie teoretycznym i praktycznym, wydała kilka rękopiśmiennych tekstów z XVII wieku w specjalistycznych czasopismach („Terminus”, „Napis”, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”). Jest autorką monografii: Książka i literatura w kręgu Radziwiłłów birżańskich w pierwszej połowie XVII wieku, Kultura epistolarna w kręgu Radziwiłłów birżańskich w XVII wieku, „Papirowe materie” Piotra Kochlewskiego. O działalności pisarskiej sekretarza Radziwiłłów birżańskich w pierwszej połowie XVII wieku, Przy pogrzebach rzeczy i rytmy. Funeralia Radziwiłłowskie z XVII wieku, Korespondencja i literatura okolicznościowa w kręgu magnaterii Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Bibliografia

Archiwum Główne Akt Dawnych

Archiwum Publiczne Potockich, nr 124

„Mowa Księcia Jego M[iłoś]ci pana Janusza Radziwiłła, hetmana polnego W[ielkiego] Ks[ięstwa] L[itewskieg]o na starostwa żmudzkiego stołek postępującego, którą Izbie Poselskiej waledikował na sejmie trzyniedzielnym A[nno] 1647”. S. 112–113.

„Mowa tegoż Księcia Jego M[iłoś]ci, którą miał napierwszą w senacie in causa religionis”. S. 113–115.

Archiwum Radziwiłłów

dz. II, ks. 15. „Przedmowa Ks[ię]cia J[ego] M[iłoś]ci pana Radziwiłła kanclerza W[ielkiego] Ks[ięstwa] Lit[ewskiego] na pogrzebie J[ego] M[iłoś]ci pana Wojciecha Staniszewskiego, sędziego ziemskiego łuckiego”. S. 273–276.

dz. XI, ks. 37. „Informacja słudze mojemu, urodzonemu panu Aleksandrowi Przypkowskiemu”. S. 336–344.

Zbiór Branickich z Suchej, S-38-M

„Copia literarum Sarbiewij Jesuita ad Ill[ustrissimum] Principem Janussium Radiuilium scriptarum”. S. 65–66.

„Ks[ięcia] Jego M[iło]ści pana Bogusława Radziwiłła roku 1631 w Kiejdanach”, „Eiusdem tejże godziny”. S. 255.

Biblioteka Narodowa w Warszawie

rkps 823 „Dziękowanie Księcia Jego M[iłoś]ci pana hetmana polnego W[ielkiego] Ks[ięstwa] Lit[ewskiego] Radziwiłła imieniem Ks[ię]cia Albrychta Władysława Radziwiłła kasztelana trockiego za Jej M[iłoś]ć pannę Zenowiczównę, kasztelankę połocką, biorąc ją z rąk Jego M[iłoś]ci pana Słuszki kasztelana żmudzkiego”, k. 54v–57r.

rkps BOZ 1150 „Mowa Jaśnie Oświeconego Ks[ię]cia Jmci pana kanclerza W[ielkieg]o Ks[ięstw]a Lit[ewskieg]o miana in senatu dziękując za pieczęć wielką W[ielkieg]o Ks[ięstw]a Lit[ewskieg]o die u[lti]ma Martii”, k. 12v–13v.

Biblioteka XX Czartoryskich w Krakowie

rkps 439 „Mowa Książęcia J[ego] M[iłoś]ci Krzysztofa Radziwiłła do Króla J[ego] M[iłoś]ci Zygmunta III in A[nn]o 1587”. S. 738–743.

rkps 1657 „Deklaracyja Księcia J[ego] M[iłoś]ci Krzysztofa Radziwiłła hetmana W[ielkiego] Ks[ięstwa] Lit[ewskiego] czyniona przy konkluzyjej przed J[ego] Kr[ólewską] M[iłoś]cią i Rz[eczypospoli]tą na sejmie A[nn]o 1626 d[ie] 10 Marty”. S. 428.

rkps 1881 „Mowa Książęcia Krzysztofa Radziwiłła wojewody wileńskiego na pogrzebie Jej M[iłoś]ci paniej Mikołajowej Kiszczynej, wojewodzinej mścisławskiej 1630”. S. 93–95.

rkps 2339 I

Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka

rkps 196 „Mowa książęcia Je[g]o M[iło]ści Krzysztofa Radziwiłła wojewody wileńskiego na pogrzebie Książęcia Je[g]o M[iłoś]ci kleckiego Radziwiłła”, k. 58r–60r.

rkps 1332/II „Lament na pogrzeb księcia pana wojewody wileńskiego, hetmana Wielkiego Księstwa Litewskiego”. S. 84–90.

rkps 1332/II „Na chorągiew temuż”. S. 93–94.

Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie

Fond 1135, op. 2/40. „Mowa Książęcia Jego M[iłoś]ci Zygmunta Radziwiłła, kawalera maltańskiego, przy pogrzebie Księżny Jej M[iłości] Leonory z Ostroga, kasztelanowej trockiej”, k. 231.

Poznań, Biblioteka Raczyńskich

rkps 378 „Oratio funebris G.D. Petri Coclitis [sic!]”, k. 68r–72r.

Biblia święta to jest Księgi Starego i Nowego Przymierza z żydowskiego i greckiego języka na polski pilnie i wiernie przetłumaczona. 1631. Gdańsk: Andrzej Hünefeld.

Cieciszewski Wojciech. 1643. Kryształ z popiołu ukazany przy początku pogrzebu […] Katarzyny Radziwiłłowej. Wilno: Drukarnia Akademii Societatis Jesu.

Documenta ex Archivo Regiomontano ad Poloniam spectantia. 1978. Ed. Carolina Lanckorońska. Romae: Institutum Historicum Polonicum Romae, pars HBA, B2a, 1534–1565. ISSN: 0070-9972.

Dowgird z Pogowia. 1626. Genealogia albo krótkie opisanie wielkich książąt litewskich i ich wielkich a mężnych spraw wojennych. Lubcz: Drukarnia Piotra Blastusa Kmity.

Horacy. 1975. Wybór poezji. Oprac. Jerzy Krókowski. Wyd. 5. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich – Wydawnictwo.

Instrukcja Krzysztofa II Radziwiłła dla syna Janusza. 1971. Oprac. Teresa Majewska-Lancholc, Maria Zachara. „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. 16. ISSN: 0029-8514. S. 171–184.

Lünig Johann Christian. 1713. Orationes procerum Europae, eorundesque ministrorum ac legatorum, et virorum celeberrimorum […] ab aliquot seculis, usque ad annum 1713. Latina lingua habitae. Pars secunda. Lipsiae.

More Thomas. 1520. Epigrammata clarissimi disertissimique viri Thomae Mori Britanni: ad emendatum exemplar ipsius autoris excusa. Basileam: [Johannes Froben].

Ostrowski-Daneykowicz Jan. 1745. Swada polska i łacińska albo miscellanea oratorskie sejmowe, weselne, kancelaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyjne i inne różne, w oboim języku, prozą i wierszem. Lublin: Drukarnia J.K.M. Collegium Societatis Iesu.

Oświeconego Książęcia Jego Mości pana p. Janusza Radziwiłła, książęcia na Birżach Dubinkach Słucku i Kopylu etc., etc. podczaszego W[ielkiego] Ks[ięstwa] L[itewskiego] przy konkluzyjej sejmu warszawskiego przed królem Jego M[iło]ścią w senacie mowa roku Pańskiego 1613. 1613 [b.m.w.].

Przemowa J[aśnie] Oświeconego Książęcia Jego M[iłości] Krzysztofa Radziwiłła na Birżach i Dubinkach, hetmana w[ielkiego] W[ielkiego] Ks[ięstwa] Lit[ewskiego] na ten czas marszałka trybunalskiego miana w Kole Trybunalskim, gdy lata synowi swemu starszemu Księciu Jego M[iłości] Januszowi przyznawał; Podziękowanie Janusza Radziwiłła; Respons od Koła Trybunalskiego [b.d.w., b.m.w.].

Radziwiłł Albrycht Stanisław. 1980. Pamiętnik o dziejach w Polsce. T. 2. Przeł. i oprac. Adam Przyboś, Roman Żelewski. Warszawa: PIW.

Rysiński Salomon. 1634. Przypowieści polskie. [Raków: Sebastian Sternacki].

Wituński Augustyn. 1643. Tiara wieczności Jaśnie Oświeconej Ks[iężnej] Katarzyny z Potoka Radziwiłłowej […] w skarbcu pogrzebowym w kościele katedralnym wileńskim na kazaniu prezentowana. Wilno: Drukarnia Akademii Societatis Jesu.

Źródłopisma do dziejów unii Korony Polskiej i W[ielkiego] Księstwa Litewskiego. 1861. Cz. 2. Poznań: Wyd. Tytus Działyński.

Żywot Jaśnie Oświeconego Księcia Bogusława Radziwiłła […] z rękopismów hr. T. Działyńskiego. 1840. Poznań Trzemeszno

Barłowska Maria. 2004. Albrycht Stanisław Radziwiłł – mówca o mówcach. W: Teatr wy¬mowy. Formy i przemiany retoryki użytkowej. Red. Jolanta Sztachelska, Janusz Maciejewski, Elżbieta Dąbrowicz. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku. ISBN: 83-7431-020-4. S. 179–196.

Barłowska Maria. 2010. Swada i milczenie. Zbiory oratorskie XVII–XVIII wieku – prolegomena filologiczne. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. ISBN: 978-83-2261-945-2.

Borowski Andrzej. 1990. Lipsjanizm. W: Słownik literatury staropolskiej (średniowiecze, renesans, barok). Red. Teresa Michałowska przy udziale Barbary Otwinowskiej, Elżbiety Sarnowskiej-Temeriusz. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich – Wydawnictwo. ISBN: 83-04-02219-2. S. 384–386.

Chachaj Marian. 1995. Zagraniczna edukacja Radziwiłłów od początku XVI do połowy XVII wieku. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. ISBN: 83-2270-790-8.

Ciszewska Małgorzata. 2016. Tuliusz domowy. Świeckie oratorstwo szlacheckie kręgu rodzinnego (XVII–XVIII wiek). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich. ISBN: 978-83-6557-308-7.

Jarczykowa Mariola. 2006. „Papirowe materie” Piotra Kochlewskiego. O działalności sekretarza Radziwiłłów birżańskich w pierwszej połowie XVII wieku. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. ISBN: 83-2261-541-8.

Jarczykowa Mariola. 2011. Oratorska oprawa „przyznawania lat” Januszowi Radziwiłłowi (1612–1655). W: Proza staropolska. Red. Krystyna Płachcińska, Marcin Bauer. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. ISBN: 978-83-7525-622-2. S. 73–83.

Jarczykowa Mariola. 2012a. Kultura oratorska w kręgu Radziwiłłów birżańskich. Nieznane mowy Piotra Kochlewskiego i Salomona Rysińskiego. „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. LVI. S. 115–134.

Jarczykowa Mariola. 2012b. W cieniu tronu. Zygmunt III Waza w mowach Krzysztofa Radziwiłła. W: Między znaczeniem a działaniem. Retoryka i władza. Red. Agnieszka Kampka. Warszawa: Wydawnictwo SGGW. ISBN: 978-83-7583-404-8. S. 37–49.

Jarczykowa Mariola. 2019. Korespondencja i literatura okolicznościowa w kręgu magnaterii Wielkiego Księstwa Litewskiego. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. ISBN: 978-83-2263-517-9.

Kaniewski Jacek. 2003. Radziwiłłowie na sejmie warszawskim w roku 1690. W: Radziwiłłowie. Obrazy literackie, biografie, świadectwa historyczne. Red. Krzysztof Stępnik. Lu¬blin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. ISBN: 83-2272-105-6. S. 317–323.

Lukšaitė Ingė. 2005. Vilniaus vaivados Jonušo Radvilos asmeninės bibliotekos Kėdainiuose sąrašas – asmens kultūrinių orientacijų žymuo. „Lietuvos istorijos metraštis”, nr 2. ISSN: 0202-3342. S. 29–52.

Lulewicz Henryk. 1987. Radziwiłł Mikołaj zwany Czarnym. W: Polski słownik biograficzny. T. 30. Wrocław: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. ISBN: 83-04-02673-2. S. 335–347.

Otwinowska Barbara. 1967. Modele i style prozy w dyskusjach na przełomie XVI i XVII wieku (wokół toruńskiej rozprawy Fabriciusa z 1619). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.

Płachcińska Krystyna. 2003. Mikołaj Radziwiłł Czarny jako orator sejmowy. W: Radziwiłłowie. Obrazy literackie, biografie, świadectwa historyczne. Red. Krzysztof Stępnik. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. ISBN: 83-2272-105-6. S. 19–37.

Płachcińska Krystyna. 2004. Obraz kultury retorycznej społeczeństwa szlacheckiego na podstawie mów sejmowych z lat 1556–1564. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. ISBN: 83-7171-743-1.

Sajkowski Alojzy. 1965. Od Sierotki do Rybeńki. W kręgu radziwiłłowskiego mecenatu. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.

Trębska Małgorzata. 2008. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. Genologia, obrzęd, źródła. Warszawa: Stowarzyszenie „Pro cultura Litteraria”, Instytut Badań Literackich PAN. ISBN: 978-83-6175-701-6.

Walawender-Musz Dominika. 2009. Entrata księcia Radziwiłła do Rzymu, czyli triumf po polsku. Warszawa. Muzeum Pałac w Wilanowie. ISBN: 978-83-6095-905-3.

Wasilewski Tadeusz. 1979. Uwagi wstępne. W: Bogusław Radziwiłł. Autobiografia. Warszawa: PIW. ISBN: 83-06-00033-1. S. 5–117.

Pobrania

Opublikowane

2021-10-27

Jak cytować

Jarczykowa, M. (2021). RADZIWIŁŁOWIE JAKO ORATORZY W XVI I XVII WIEKU – WPROWADZENIE DO BADAŃ. Prace Polonistyczne, 76, 237–255. https://doi.org/10.26485/PP/2021/76/10

Numer

Dział

Artykuły - RETORYKA I KOMUNIKACJA LITERACKA