Socjologia pracy w Polsce: Społeczno-gospodarcze i polityczne problemy instytucjonalizacji subdyscypliny
DOI:
https://doi.org/10.26485/PS/2019/68.3/1Słowa kluczowe:
socjologia pracy, instytucjonalizacja socjologii, historia socjologii polskiej, realny socjalizm, transformacja systemowaAbstrakt
W artykule podjęto problem wzajemnych relacji pomiędzy instytucjonalizacją socjologii pracy, kontekstem politycznym i problemami rozwoju społeczno- -gospodarczego w Polsce po II wojnie światowej. Podstawą przeprowadzonych badań są zarówno materiały źródłowe, jak i wywiady narracyjne z nestorami socjologii pracy w Polsce, tj. naukowcami posiadającymi istotny wkład w rozwój socjologii pracy w Polsce. Ich analiza prowadzi do wniosku o współistnieniu uniwersalnych (ponadlokalnych, podzielanych ze „starymi” krajami kapitalistycznymi) i swoistych (lokalnych/regionalnych, częściowo podzielanych z innymi krajami realnego socjalizmu w Europie Środkowo- -Wschodniej) aspektów rozwoju subdyscypliny. Do uwarunkowań uniwersalnych należały powiązanie rozwoju socjologii pracy z zapotrzebowaniem przemysłu na nowoczesne metody zarządzania, znacząca rola inspiracji amerykańską socjologią i psychologią pracy oraz związek rozwoju subdyscypliny z polityką gospodarczą państwa. Cechami swoistymi były natomiast rosnące rozdarcie między nauką rzeczywistą i pozorną w warunkach realnego socjalizmu, słaba obecność ujęć krytycznych, pęknięcie pomiędzy socjologią akademicką i socjologią zakładową, a także wyraźne podziały w obrębie środowisk akademickich na tle stosunku do ustroju społeczno-politycznego. Rozdarcie między nauką rzeczywistą a pozorną przyspieszyło procesy deinstytucjonalizacji subdyscypliny, których początków szukać można w okresie „karnawału Solidarności”. Procesy te zostały dodatkowo wzmocnione po 1989 roku między innymi w wyniku identyfikacji socjologii pracy z marksizmem, ekspansji nauk o zarządzaniu oraz przemian samego świata pracy. Twierdzimy jednak, że nie są to tendencje nieodwracalne, o czym świadczy współczesny renesans zainteresowania socjologią pracy w Polsce.
Bibliografia
stycznia 1946 r. Ustawa o nacjonalizacji przemysłu. 2015. Nowahistoria.interia.pl. https://nowahistoria.interia.pl/kartka-z-kalendarza/news-3-stycznia-1946-r-ustawa-o-nacjonalizacjiprzemyslu,nId,1582920 [dostęp: 3.01.2015].
Bauman Zygmunt. 1960. „O zawodzie socjologa”. Kultura i Społeczeństwo 3: 163–176.
Bielecka-Prus Joanna. 2009. „Społeczne role socjologów w PRL”. Przegląd Socjologiczny 58(2): 71–103.
Bohdziewicz Paweł. 2014. „Próba zinwentaryzowania i analizy zasadniczych nurtów socjologii pracy, przemysłu i organizacji w badaniach polskich do 1989 roku”. Zarządzanie Zasobami Ludzkimi 98(3–4): 104–118.
Brook Paul, Ralph Darlington. 2013. “Partisan, scholarly and active: arguments for an organic public sociology of work”. Work, Employment and Society 27(2): 232–243.
Castillo Juan José. 1999. “Sociology of work at the crossroad”. Current Sociology 47(2): 21–46.
Desperak Izabela. 2013. „Socjologowie wobec transformacji świata pracy, czyli czy przegapiliśmy prekariat”. Humanizacja Pracy 3(273): 87–103.
Doktór Kazimierz. 1964. Przedsiębiorstwo przemysłowe. Studium socjologiczne ZakładówPrzemysłu Metalowego „H. Cegielski”. Warszawa: KiW.
Doktór Kazimierz, Maria Hirszowicz, Jolanta Kulpińska, Aleksander Matejko. 1967. Kształtowanie się socjalistycznego modelu stosunków przemysłowych. W: Socjologiczne aspekty kształtowania się socjalistycznego przedsiębiorstwa, M. Hirszowicz (red.), 5–47. Warszawa: PWN.
Etzioni Amitai. 1958. “Industrial sociology: The study of economic organizations”. Social research 25(3): 303–324.
Fejfer Kamil. 2017. Zawód. Opowieści o pracy w Polsce. To o nas. Warszawa: Wydawnictwo Czerwone i Czarne.
Giermanowska Ewa, Elżbieta Kolasińska, Adam Mrozowicki, Joanna Róg-Ilnicka. 2016. “Tradition, present and future of the sociology of work in Poland: Reflections on the project ‘Doyens of the sociology of work”’. Warsaw Forum of Economic Sociology 7(13): 89–104.
Halford Susan, Tim Strangleman. 2009. “In search of the sociology of work: Past, present and future”. Sociology 43(5): 811–828.
Gitkiewicz Olga. 2017. Nie hańbi. Warszawa: Wydawnictwo Dowody na Istnienie.
Goćkowski Janusz. 2003. Tradycja terapeutyczno-reformatorska w polskiej myśli socjologicznej. W: Los i wybór: dziedzictwo i perspektywy społeczeństwa, A. Kojder, K.Z. Sowa (red.), 147–174. Rzeszów: Uniwersytet Rzeszowski.
Goćkowski Janusz. 1996. Ethos nauki i role uczonych. Kraków: Secesja.
Goćkowski Janusz. 1988. „Wolność i odpowiedzialność uprawiania nauki. Stanisław Ossowski o normalnym życiu naukowym”. Etyka 24: 155–181.
Hirszowicz Maria. 1965. Wstęp. W: Człowiek w organizacji przemysłowej. Socjologiczna monografia zakładu przemysłowego, M. Hirszowicz (red.), 9–38. Warszawa: PWN.
Hirszowicz Maria. 1967. Wstęp do socjologii organizacji. Warszawa: PWN.
Hirszowicz Maria, Józef Tulski. 1965. Zakończenie. W: Człowiek w organizacji przemysłowej. Socjologiczna monografia zakładu przemysłowego, M. Hirszowicz (red.), 305–314. Warszawa: PWN.
Janiszewski Ludwik. 1967. Rybacy dalekomorscy: Studium socjologiczne. Poznań: Instytut Zachodni.
Januszek Henryk, Jan Sikora. 1996. Socjologia pracy. Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej.
Jędrzycki, Wiesław. 1985. Socjologia w zakładzie pracy. Warszawa: ANS PZPR.
Jędrzycki Wiesław. 1971. Socjolog w zakładzie pracy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kilias Jarosław. 2017a. Goście ze Wschodu. Socjologia polska lat sześćdziesiątych XX wieku a nauka światowa. Kraków: NOMOS.
Kilias Jarosław. 2017b. „Socjologia zakładowa w Polsce: stosowana nauka społeczna w ekonomii socjalistycznej”. Roczniki Historii Socjologii VII: 73–98.
Kilias Jarosław. 2014. Zapomniana profesja? Socjologia pracy i socjologowie zakładowi w Polsce. W: Lokalne, narodowe i inne… Księga dla Profesor Joanny Kurczewskiej, P. Binder (red.), 423–435. Warszawa: IFiS PAN.
Kowalewska Salomea. 1962. Psychospołeczne warunki pracy w przedsiębiorstwie przemysłowym. Studium o systemie społecznym socjalistycznego przedsiębiorstwa. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kraśko Nina. 2010. Instytucjonalizacja socjologii w Polsce 1970–2000. Warszawa: WUW.
Kraśko Nina. 1996. Instytucjonalizacja socjologii w Polsce 1920–1970. Warszawa: PWN.
Kuczyński Paweł. 1994. Badanie „Solidarności”: Kontekst społeczny i kontekst polityczny. W: W poszukiwaniu ruchu społecznego. Wokół socjologii Alaina Touraine’a, P. Kuczyński, M. Frybes, J. Strzelecki, D. Lapeyronnie (red.), 111–121. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Kulpińska Jolanta. 1976. „Kształcenie socjologów przemysłu”. Studia Socjologiczne 2(61): 43–50.
Kurczewska Joanna. 2006. Socjologia polska w latach 1944–1989 w służbie społeczeństwa, siebie samej i/lub władzy. W: Humanistyka polska w latach 1945–1990, U. Jakubowska, J. M yśliński (red.), 96–126. Warszawa: Fundacja Akademia Humanistyczna i Instytut Badań Literackich PAN.
Matejko Aleksander.1969. Socjologia zakładu pracy. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Matejko Aleksander. 1962. Socjologia przemysłu w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Warszawa: PWN.
Matejko Aleksander. 1961. Socjologia zakładu pracy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna.
Markiewicz Władysław. 1964. „Rozwój socjologii w okresie dwudziestolecia Polski Ludowej”. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 26(4): 263–289.
Markiewicz Władysław. 1962. Społeczne procesy uprzemysłowienia. Kształtowanie się zakładów produkcyjnych w konińskim rejonie górniczo-energetycznym. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Mazurek Małgorzata. 2005. Socjalistyczny zakład pracy. Porównanie fabrycznej codzienności w PRL i NRD u progu lat sześćdziesiątych. Warszawa: TRIO.
Mazurek Małgorzata. 2007. “Between sociology and ideology. Perception of work and sociologists advisors in communist Poland, 1956–1970”. Revue d’Histoire des Sciences Humaines 16(1): 11–31.
Merton Robert. 1982. Nauka i demokratyczny ład społeczny. W: Teoria socjologiczna i struktura społeczna, 579–589. Warszawa: PWN.
Mokrzycki Edmund. 1990. Socjologia w filozoficznym kontekście. Warszawa: IFiS PAN.
Mrozowicki Adam. 2015. „Socjologia pracy w Polsce – perspektywy odbudowy subdyscypliny”. Humanizacja Pracy 1(279): 13–27.
Mrozowicki Adam. 2019. Sociology of work in Poland. In: The Palgrave handbook of the sociology of work in Europe, P. Stewart, J.-P. Durand, M.-M. Richea (eds.), 253–285. Cham: Palgrave Macmillan.
Mucha Janusz, Mike F. Keen. 2010. Post-communist democratization and the practice of sociology in Central and Eastern Europe. In: The ISA handbook of diverse sociological traditions, S. Patel (eds.), 129–139. London: Sage.
North Douglass C. 2006. Efektywność gospodarcza w czasie. W: Współczesne teorie socjologiczne, A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziólkowski (red.), tom 1: 552–562. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Podgórecki Adam. 1970. Socjologia jako narzędzie polityki społecznej. W: Socjotechnika: jak oddziaływać skutecznie, A. Podgórecki (red.), 545–576. Warszawa: KiW.
Podgórecki Adam. 1966. „Pięć funkcji socjologii”. Studia Socjologiczne 3(32): 227–243.
Sarapata Adam, Kazimierz Doktór. 1962. Elementy socjologii przemysłu. Warszawa: PWE.
Sarapata Adam, Kazimierz Doktór. 1963. Elementy socjologii przemysłu. Warszawa: PWE.
Shils Edward. 1980. The calling of sociology and other essays on the pursuit of learning. Selected papers of Edward Shils. T. 3. Chicago: University of Chicago Press.
Sufin Zbigniew. 1975. Planowanie przyszłości społeczeństwa. Warszawa: Instytut Wydawniczy CRZZ.
Stewart Paul, Jean-Pierre Durand, Maria-Magdalena Richea (eds.). 2019. The Palgrave handbook of the sociology of work in Europe. Cham: Palgrave Macmillan.
Strangleman Tim. 2005. “Sociological futures and the sociology of work”. Sociological Research Online 10(4). https://journals.sagepub.com/doi/10.5153/sro.1198 [dostęp: 07.04.2019].
Szacki Jerzy. 1989. „Nauka i etyka”. Roczniki Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 52: 77–85.
Szczepański Jan. 1961. Uwagi o przedmiocie i zadaniach socjologii pracy. W: Jak pracuje człowiek. Z badań polskich psychologów, socjologów i ekonomistów, B. Biegeleisen-Żelazowski, T. Tomaszewski, A. Sarapata, J. Rosner (red.), 169–184. Warszawa: KiW.
Szczepański Jan. 1973a. Wspólne cele socjologii i polska szkoła narodowa. W: Odmiany czasu teraźniejszego, J. Szczepański, 727–746. Warszawa: Książka i W iedza, wyd. II. (przedruk z Przeglądu Socjologicznego 1–2 z 1968).
Szczepański Jan. 1973b. Refleksje nad planowaniem życia społecznego. W: Odmiany czasu teraźniejszego, J. Szczepański, 481–495. Warszawa: KiW, wyd. II. (przedruk z Wieś Współczesna 6 z 1965).
Schütze Fritz. 2012. Analiza biograficzna ugruntowana empirycznie w autobiograficznym wywiadzie narracyjnym. Jak analizować autobiograficzne wywiady narracyjne. W: Metoda biograficzna w socjologii. Antologia tekstów, K. Kaźmierska (red.), 141–278. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
Sztumski Janusz. 1999. Socjologia pracy. Katowice: Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa.
Sztumski Janusz. 1981. Socjologia pracy w zarysie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych.
Tiffon Guillaume, Jean-Pierre Durand. 2019. The sociology of work in France. In: The Palgrave handbook of the sociology of work in Europe, P. Stewart, J.-P. Durrand, M.-M. Richea (eds.), 45–79. Cham: Palgrave Macmillan.
Touraine Alain. (1982) 2010. Solidarność. Analiza ruchu społecznego 1980–1981. II wydanie. Gdańsk: Europejskie Centrum Solidarności.
Wesołowski Aleksander. 1987. „O potrzebie monograficznych opracowań przedsiębiorstw”. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1: 275–287.
Wiśniewski Rafał, Mikołaj Pawlak. 2013. „Tradycja i teraźniejszość Polskiego Towarzystwa Socjologicznego”. W: Towarzystwa Naukowe w Polsce: dziedzictwo, nauka, kultura, trwanie, t. 2., Z. Kruszewski (red.), 255–265. Warszawa: Rada Towarzystw Naukowych przy Prezydium PAN.
Woś Rafał. 2017. To nie jest kraj dla pracowników. Warszawa: W.A.B.
