Terasa vistuliańska z pokrywą lessową w dolinie Wisły koło Nowego Brzeska (południowa Polska)
DOI:
https://doi.org/10.26485/BP/1998/37/7Słowa kluczowe:
osady rzeczne, osady eoliczne, datowania radiowęglowe, analiza palinologiczna, analiza malakologiczna, poziom glebowy, plenivistulianAbstrakt
W artykule przedstawiono próbę nowej interpretacji genetycznej, wiekowej i warunków akumulacyjnych 20-metrowej miąższości osadów vistuliańskich budujących terasę lessową w dolinie Wisły (35 km na wschód od Krakowa). Odkrytą podczas wierceń warstwę torfu o miąższości 1 m, położoną ponad glebą kopalną, datowano metodą radiowęglową. Badania sedymentologiczne uzupełnione o analizy paleontologiczne i datowanie radiowęglowe stanowią podstawę stratygrafii wyróżnionych osadów.
Najniżej położone aluwia korytowe pochodzą z dolnego plenivistulianu. Dolne serie osadów, które są głównie pylaste z materią organiczną i torfem, powstały na równinie zalewowej i stanowią fację pozakorytową rzeki meandrującej lub anastomozującej. Powstały na obszarze tundry parkowej w warunkach wilgotnego klimatu. Osady te datowane są na 31-28 tys. lat temu i wiązane są z interstadiałem denekamp.
Od ok. 28 tys. lat temu nastąpił wzrost akumulacji rzecznej, a następnie rzeka całkowicie opuściła ten obszar. Powstała gleba kopalna datowana na 23 tys. lat BP, a następnie osadziły się lessy. Osady te stanowią górną serię terasy lessowej. Zmiana sedymentacji aluwialnej na lessową prawdopodobnie oznacza, że w dolinie rzecznej nastąpiła erozja lub/i zmniejszenie się zasięgu wysokich stanów wody w wyniku osuszenia klimatu. Sekwencja malakologiczna wskazuje, że lessy gromadziły się zarówno w warunkach subaeralnych, jak i w małych zbiornikach wodnych typu termokrasowego powstałych w warunkach peryglacjalnych. W holocenie powstały czarnoziemy i deluwia lessowe.
Bibliografia
Alexandrowicz, S. W., Evin, J., 1988 - O wieku lessów w Bibicach koło Krakowa (on Age of loess series in Bibice near Kraków). Spraw. Pos. Kom. PAN, Oddział Kraków, 30, 1-2; p. 338-340.
Alexandrowicz, S. W., 1991 - Malakofauna i wiek lessów z Maszkowa w dolinie Dłubni (summary: Malacofauna and age of loess series at Maszków in the Dłubnia River Valley, South Poland) Wyd. Nauk. UAM, ser. Geografia, 50, Poznań; p. 379-387.
Alexandrowicz, S. W., Gębica, P., 1997 - Malakofauna lessów i osadów holocenu średniej terasy Wisły w Hebdowie koło Krakowa (Malacofauna in loess series and Holocene sediments on the middle terrace of the Vistula river in Hebdów near Kraków). Geologia. Kwartalnik AGH, 23; p. 9-28.
Alexandrowicz, S. W., Jersak, J., 1991 - Profil lessów w Opatowcu nad Wisłą (Loess section at Opatowiec on the Vistula river). In: H. Maruszczak (ed.), Podstawowe profile lessów w Polsce, UMCS, Lublin; p. 91-93.
Behre, K. E., 1989 - Biostratigraphy of the Last Glacial period in Europe. Quatern. Science Reviews, 8-1; p. 25-44.
Folk, R. L., Ward, W. C., 1957 - Brazos River bar: A study in the significance of grain size parameters. Jour. Sed. Petrology, 27; p. 3-26.
Gębica, P., 1993 - Vistulian Kotliny Sandomierskiej między Niepołomicami a Opatowcem (Vistulian of the Sandomierz Basin between Niepołomice and Opatowiec). Spraw. Pos. Kom. Nauk. PAN Oddział Kraków, 35; p. 310-314.
Gębica, P., 1995 - Ewolucja doliny Wisły pomiędzy Nowym Brzeskiem a Opatowcem w vistulianie i holocenie (summary: Evolution of the Vistula valley between Nowe Brzesko and Opatowiec in the Vistulian and Holocene). Dokumentacja Geograficzna 2; p. 1-89.
Gębica, P.. 1998 - Szpitary koło Nowego Brzeska - osady środkowego i górnego plejstocenu (Szpitary near Nowe Brzesko - the Middle and Upper Pleistocene deposits). In: T.Kalicki (ed.), Paleogeografia górnego plejstocenu i holocenu wschodniej Polski i Białorusi, Polsko-Białoruskie seminarium, 5-7 października 1998, Kraków. Przewodnik wycieczki; p. 1-4.
Gębica, P., Starkel, L., 1987 - Evolution of the Vistula river valley at the northern margin of the Niepołomice Forest during the last 15 000 years. Geogr. Stud., Spec Issue 4; p. 71-86.
Geyh, M. A., Rohde P., 1972. - Weichselian chronostratigraphy, C-14 datings and statistics. XXIV I.G.C., Section 12, Montreal.
Harasimiuk, M., 1991 - Vistulian Glacial cycle of the fluvial processes development in the valley of the Middle Wieprz river (SE Poland), Annales UMCS, Lublin, 46; p. 81-109.
Harasimiuk, M., Szwajgier, W., 1985 - Section of fluvial loesses at Latyczów in the Wieprz valley, Quide book Inter. Symp. "problems stratigr. paleogeogr. of loesses" UMCS, Lublin; p. 138-147.
Van Huissteden, J., 1990 - Tundra rivers of the Last Glacial: sedimentological and geomorphological processes during the Middle Pleniglacial in Twente, Eastern Netherlands. Meded. Rijks Geol. Dienst. H. W. J. Amerom (ed.), 44-3; p. 3-138.
Jahn, A., 1956 - Wyżyna Lubelska - rzeźba i czwartorzęd (summary: Geomorphology and Quaternary history of Lublin Upland). Prace Geogr. Inst. Geogr. PAN, 7; 454 pp.
Jersak, J., 1976 - Związek akumulacji lessu z rozwojem procesów rzecznych w dolinach przedpola Karpat i na wyżynach południowej Polski (summary: Interrelation between the loess accumulation and development of fluvial processes in the valleys of the Carpathian foreland and on the southern Polish Uplands). Acta Geogr. Lodziensia, 37; p. 25-52.
Jersak, J., 1991 - Osady rzeczne fazy pełni piętra zimnego Wisły w dolinie Wieprza między Szczebrzeszynem a Łańcuchowem (summary: Plenitade phase fluvial sediments of the cold Vistula stage in the Wieprz river valley between Szczebrzeszyn and Łańcuchów). In: J. Jersak (ed.) Less i osady dolinne. Prace Nauk. Uniw. Śl., Katowice, 1107; p. 51-92.
Jersak, J., Sendobry, K., Śnieszko, Z., 1992. Postwarciańska ewolucja wyżyn lessowych w Polsce (Evolution of loess covers in Poland during the post-Warta period). Prace Nauk. Uniw. Śl., 1227, Katowice; 198 pp.
Kitagawa, H., Van Der Plicht, J., 1998 - Atmospheric radiocarbon calibration to 45,000 yr BP.: Late Glacial fluctuations and cosmogenic isotope production. Science, 279; p. 1187-1190.
Konecka-Betley, K., Madeyska, T., 1985 - Loess section at Kraków-Zwierzyniec. Guidebook intern. symp. Problems Stratigr. Paleogeogr. Loesses, UMCS, Lublin.
Koperowa, W., Środoń, A., 1965 - Pleniglacial deposits of the Last Glaciation at Zator (West of Cracow). Acta Palaeobotanica, 6; p. 1-31.
Kozarski, S., 1991 - Paleogeografia Polski w Vistulianie. In: L. Starkel (ed.), Geografia Polski, Środowisko przyrodnicze. Warszawa, PWN; p. 80-105.
Kozłowski, J., Kubiak, H., Welc, A., 1970 - A palaeolithic site with mammoth remains at Nowa Huta (Cracow, Poland). Folia Quatern., 36; p. 1-20.
Lindner, L., Siennicka, A., 1994 - Osady czwartorzędowe w strefie północnej krawędzi doliny Wisły na wschód od Brzeska Nowego (Wyżyna Miechowska) (Quaternary deposits in the northern zone of the Vistula River edge east of Brzesko Nowe, Miechów Upland, South Poland). Przegl. Geol., 42; p. 105-111.
Łanczont, M., 1994 - Terasa lessowa w dolinie Sanu u wylotu z Karpat (Loess terrace in the San valley on the Karpaty Foreland). Litologia i stratygrafia czwartorzędowych utworów pyłowych, Georama 2, Uniw. Śl., Sosnowiec; p. 49-58
Łoziński, W., 1909 - Glacyalne zjawiska u brzegu północnego dyluwium wzdłuż Karpat i Sudetów. (Glacial occurrence in the border of northern diluvium along the Carpathian and Sudetic Mts.). Spraw. Kom. Fizjograf., Kraków, 43; p. 3-50.
Łyczewska, J., 1948 - Sprawozdania z badań geologicznych w północno-zachodniej części arkusza Brzesko Nowe (1:100 000), (Report on the geological research in the northwest part of Brzesko Nowe sheet). Biul. Państw. Inst. Geol., 42; p. 46-75.
Mamakowa, K., Środoń, A., 1977 - O pleniglacjalnej florze z Nowej Huty i osadach czwartorzędu doliny Wisły pod Krakowem (summary: On the Pleniglacial flora from Nowa Huta and Quaternary deposits of the Vistula valley near Cracow). Rocz. Pol. Tow. Geol., 47; p. 485-511.
Mamakowa, K., Rutkowski, J., 1989 - Wstępne wyniki badań paleobotanicznych profilu ze Ściejowic (Preliminary results of paleobotanical studies the geological profile from Ściejowice). Przewodnik LX Zjazdu Pol. Tow. Geol., 14-16 września, Kraków; p. 113-117.
Maruszczak, H., 1991 - Zróżnicowanie stratygraficzne lessów polskich (Stratigraphical differentiation of Polish loesses). In: H. Maruszczak (ed.) Podstawowe profile lessów w Polsce, UMCS, Lublin; p. 13-35.
Mol, J., 1997 - Fluvial response to climate variations. The Last Glaciation in eastern Germany. Ph-D thesis Vrije Universiteit, Amsterdam; 100pp.
Mycielska-Dowgiałło, E., 1978 - Rozwój rzeźby fluwialnej w północnej części Kotliny Sandomierskiej w świetle badań sedymentologicznych (The development of fluvial relief in the northern part of Sandomierz Basin in the light of sedimentological studies). Rozpr. Uniw. Warsz.; p. 7-148.
Niedziałkowska, E., Szczepanek, K., 1993-1994 - Utwory pyłowe vistuliańskiego stożka Wisły w Kotlinie Oświęcimskiej (summary: Vistulian silty sediments of the Vistula river fan in the Oświęcim Basin). Studia Geomorph. Carpatho-Balcanica, 27-28; p.29-44.
Pazdur, M.F., 1982 - Badanie dokładności datowania metodą 14C późnoplejstoceńskich holoceńskich osadów organogenicznych (summary: A study of the accuracy of radiocarbon dating of the Holocene and Late Pleistocene organogenic sediments). Zesz. Nauk. Pol. Śląskiej, Ser. Mat-Fiz., 41; 81pp.
Pazdur, A., Pazdur, M. F., 1986 - Aparatura pomiarowa Laboratorium 14C w Gliwicach. Doświadczenia konstrukcyjne i eksploatacyjne (Measuring instruments in 14C Laboratory in Gliwice. Constructional and utilization experience). Zesz. Nauk. Pol. Śląskiej, Ser. Mat-Fiz. 46, Geochronometria, 1; p 55-69.
Płonczyński, J., 1993 - Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, Arkusz Nowe Brzesko (explanations to the Geological Map of Poland 1:50 000, sheet Nowe Brzesko). Państw. Inst. Geol., Warszawa; p. 5-44.
Pożaryski, W., 1956 - Stratygrafia plejstocenu w Polsce w świetle badań wschodniej części wyżyn środkowopolskich (Stratigraphy of Pleistocene in Poland in the light of studies from eastern part of Middle Polish Uplands). Przegl. Geogr., 28; 2.
Starkel, L., 1967 - Wisła wśród gór i wyżyn. Przewodnik geologiczny z biegiem Wisły, Warszawa; p. 31-159.
Starkel, L., 1972 - Kotlina Sandomierska. In: M. Klimaszewski (ed.) Geomorfologia Polski, PWN, Warszawa, 1; p. 138-163.
Starkel, L., 1980 - Stratigraphy and chronology of the Vistulian in the Polish Carpathians and in the subcarpathians basins. Quater. Stud. in Poland, 2; p.121-135.
Starkel, L., 1995 - Evolution of the Carpathians valleys and the forecarpathians basins in the Vistulian and Holocene. Studia Geomorph. Carpatho-Balcan., 29; p. 5-40.
Tyczyńska, M., 1968 - Rozwój geomorfologiczny terytorium miasta Krakowa (summary: Geomorphological evolution of the city of Cracow). Prace Geogr. UJ, 17; p. 5-70.
