Zróżnicowanie aktywności eolicznej na obszarze Polski w okresie 20-8 tys. lat BP

Abstrakt

Wyróżniono trzy regiony różniące się efektami procesów eolicznych w okresie 20-8 tys. lat BP. W regionie południowym miała miejsce akumulacja lessów do ok. 15-12 tys. lat BP. Lokalnie, na obrzeżach płatów, lessy nakładały się na siebie z młodszą pokrywą piaszczystą. Regiony środkowy i północny to obszary akumulacji osadów piasków eolicznych. Regiony te należą do europejskiego „pasa piaszczystego”, ale pierwszy znajduje się w granicach zasięgu zlodowacenia wisły, drugi poza nim. W regionie środkowym wyróżniono trzy stadia aktywności eolicznej. Pierwszy etap (20-15 tys. lat BP) charakteryzuje się intensywną deflacją, powstawaniem bruków eolicznych, eolizacją materiału powierzchniowego i wbudowywaniem ziaren niesionych przez wiatr do osadów rzecznych i piasków wypełniających kliny lodowe. W drugim etapie (14-10 tys. lat BP) nastąpiła akumulacja osadów eolicznych, która dała początek pokrywom piaszczystym i wydmom. W najstarszym dryasie powstały rozległe pokrywy piaszczysto-pyłowe i nieliczne pagórki wydmowe, w starszym dryasie trwała akumulacja pokryw i rozwinęły się duże wydmy, w młodszym dryasie nastąpiła jedynie transformacja wydm i na stokach wydm i w bezpośrednim sąsiedztwie powstawały niewielkie nagromadzenia piasków. W trzecim etapie, w starszym holocenie, procesy pedogenetyczne zostały przerwane epizodami bardzo małej akumulacji na stokach wydm.

Przerwy w aktywności eolicznej są wyrażone rozwojem gleb kopalnych na wydmach. Gleby inicjalne pochodzą z bøllingu, słabo rozwinięte gleby bielicowa lub pedolit – z allerødu, podczas gdy dobrze rozwinięta gleba rdzawa – z preboreału. Od fazy borealnej rozpoczął się proces bielicowania.

Region północny został wystawiony na działanie wiatru po ustąpieniu lądolodu wisły. Początkowo powstawały bruki i piaszczyste wypełnienia klinów lodowych, później w okresie starszego i młodszego dryasu tworzyły się pokrywy piaszczyste i wydmy z widocznymi w ich strukturze poziomami allerødzkiej gleby kopalnej.

W regionie północnym nie występują piaski eoliczne starszego dryasu, ale są obecne lessy z tego okresu. W przeciwieństwie do regionu środkowego, tutaj w młodszym dryasie procesy akumulacji były znacznie wydatniejsze niż w okresie starszego dryasu. Na północy stwierdzono mniej szczelin mrozowych w osadach eolicznych. Zaobserwowano znaczne różnice w eolizacji ziaren. W regionie środkowym abrazja ziaren utrzymywała się przez cały vistulian, przy czym szczególnie intensywna była w górnym plenivistulianie. Skutkowało to powstaniem osadów fluwioeolicznych, które stały się źródłem piasków eolicznych późnego vistulianu. W regionie północnym eolizacja ziaren rozpoczęła się po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia, a piaski eoliczne powstały ze świeżego materiału lodowcowego. Wyraźna obróbka eoliczna piasków wydmowych i pokrywowych w regionie środkowym jest odziedziczona po procesach działających w plenivistulianie, a późnovistuliański cykl eoliczny wprowadził co najwyżej niewielkie zmiany.

Zróżnicowanie efektów procesów eolicznych wynikało ze zróżnicowania środowiska. W ciągu 20-15 tys. lat BP północna Polska była pokryta lądolodem. W środkowej Polsce istniała zimna pustynia. W południowej Polsce dominowała tundra. Był to okres intensywnej deflacji w środkowej Polsce i akumulacji lessów na położonych na południu Polski wyżynach. Około 15 tys. lat BP na nizinach środkowej Polski pojawiła się nieciągła pokrywa roślinności tundrowej, która sprzyjała tworzeniu się pokryw piaszczysto-pyłowych. Od ok. 12,5 tys. lat BP postępująca ekspansja drzew dała początek budowie wydm. Utrwalanie wydm nastąpiło w okresie allerødu, gdy las rozprzestrzenił się na ich powierzchniach, oraz w preboreale, gdy rozpoczął się holoceński okres pedogenezy.