Czwartorzędowe procesy eolizacji peryglacjalna w Kanadzie
DOI:
https://doi.org/10.26485/BP/1973/22/4Słowa kluczowe:
działalność wiatru, obróbka ziaren kwarcowych, eolizacja przedczwartorzędowaAbstrakt
Artykuł w języku francuskim.
TYTUŁ ORYGINALNY: Éolisations périglaciaires Quaternaires au Canada
W Kanadzie oraz (lub) północnych Stanach Zjednoczonych (Tabela I), obtoczone i wygładzone, matowe ziarna piasku kwarcowego (RM) o długości od 0,5 do 1 mm, powstałe w wyniku działania wiatru, występują bardzo licznie (60 do 95%) w badanych luźnych piaskowcach prekambryjskich, kambryjskich i ordowickich, natomiast są znacznie mniej liczne (0 do 30%, średnio: 6%) w piaskach kredowych.
W Kanadzie, w osadach czwartorzędowych i współczesnych (Tabela II, zbadano około 300 próbek), ziarna typu RM występują częściej w wydmach, pokrywach eolicznych, lessach oraz piaskach z graniakami (wartość mediany: 19%) niż w osadach pochodzenia lodowcowego, rzecznych, jeziornych czy morskich (średnio: 5%), co nie jest zaskakujące. W południowej Kanadzie, podobnie jak niemal wszędzie na świecie, ziarna te są bardzo rzadkie (średnio: 2 do 6%) w obszarach górskich (Appalachy, Kordyliery) oraz na Tarczy Prekambryjskiej. W tych regionach przeważają zdecydowanie nieobtoczone ziarna (NU), stanowiące średnio od 78 do 94%. W przeciwieństwie do tego, na Preriach udział ziaren nieobtoczonych jest minimalny (średnio: 47%), natomiast czyste, eolicznie obtoczone ziarna osiągają tam swoje maksymalne wartości średnie: 22% w Manitobie, 35% w Saskatchewanie, 47% w Albercie.
Ponieważ w innych miejscach da się rozpoznać wtórne przemieszczanie starszych, przedczwartorzędowych ziaren obrobionych przez wiatr (RS), które poza Preriami stanowią tylko niewielki odsetek (średnio: 4 do 12%), intensywne obtaczanie wiatrowe zaobserwowane na Preriach musi pochodzić z okresu czwartorzędu. Klasyczne profile czwartorzędu w rejonie Medicine Hat potwierdzają to jednoznacznie (Tabela V): w spągu, leżącym na piaskach kredowych, występuje jedynie 7% ziaren RM, podczas gdy w stropie osiągają one wartość 70%.
Z pewnością działanie wiatru było na Preriach nasilone co najmniej od eocenu aż do czasów współczesnych, co wynika z kontynentalności klimatu i względnej suchości tego regionu. Jednak ponowne, intensywne nasilenie się procesów eolicznych w czwartorzędzie wymaga dodatkowych sprzyjających czynników. Najprawdopodobniej w okresach chłodnych były to niskie temperatury i zjawiska mrozowe, które ograniczały rozwój pokrywy roślinnej, pozostawiając powierzchnię gruntu odsłoniętą na działanie silnych wiatrów. Hipoteza peryglacjalna znajduje potwierdzenie w czwartorzędowych osadach z rejonu Edmonton, gdzie wysokim zawartościom obtoczonych ziaren towarzyszą jednoznaczne ślady zimnego klimatu, takie jak: struktury inwolucyjne, pseudomorfozy klinów lodowych, kliny piaszczyste itd., świadczące o średnich rocznych temperaturach od co najmniej –2° do –6°C, w porównaniu do współczesnych wartości od +2° do +4°C.
Kryterium (kształt i wygląd ziaren piasku), na którym oparto niniejszą analizę, zostało szerzej omówione i przedstawione w języku angielskim w publikacji Cailleux (1969).
Bibliografia
Bird, J. B., 1967 - Aeolian processes in Arctic Canada. In: The physiography of Canada, p. 237-241. Johns Hopkins Press. Reproduit dans Nelson (J. G.J et Chambers (M. J,) (1969), Geomorphology, Methuen, Toronto.
Boye, Marc, 1950 - Glaciaire et periglaciaite de l'Ata-Sund nord-oriental (Groenland). Actual. Scient. et Ind., no. 1111; 176 p., 157 fig., 37 pl., Hermann, Paris.
Cailleux, Andre, 1937 - Traces d'actions eoliennes periglaciaires quaternaires dans l'Amerique du Nord. C.-R. Somm. Soc. Geol. Fr.; p. 28-29.
Cailleux, Andre, 1942 - Les actions eoliennes periglaciaires en Europe. Mem. Soc. Geol. Fr.; t. 46; 176 p., 27 fig., , 5 pl.
Cailleux, Andre, 1967 - Actions du vent et du froid entre le Yukon et Anchorage, Alaska. Geogr. Annaler, t. 49 A, f. 2-4; p. 145-154, 7 fig.
Cailleux, Andre, 1969 - Quaternary periglacial wind-worn sand grains in USSR. In: The periglacial environment, past and present, p. 285-301, 1 fig., McGill Univ. Press. Montreal.
Cailleux, Andre, 1971 - Contribution de la morphoscopie des sables a la geomorphologie de l'URSS et du Nord-Ouest de la Chine. Festschrift Hans Poser. Gottingen Geogr. Abhandl., H. 60; p. 39-63.
Cailleux, Andre, et Schneider, Horst, 1968 - L'usure des sables vue au microscope electronique a balayage. Science-Progres-La Nature, no. 3395; p. 92-94, 7 fig.
Cailleux, Andre, et Tricart, J., 1963 - Initiation a l'etude des sables et galets. 1 vol„ 369 p., 72 fig.; CDU, 5 pl. de la Sorbonne, Paris 5.
Clark, T. H. and Elson, J. A., 1961 - Ventifacts and eolian sand at Charette, P. Q. Trans Royal Soc. Canada, vol. 55, s. 3, section 4; 11 p., 6 fig.
Dionne, Jean-Claude, 1968 - Bibliographie du periglaciaire du Quebec. Rev. Geogr. Montreal, vol. 22, no. 2; p. 175-180.
Dumont, B. et Hamelin, L.-E., 1959 - Etude granulometrique des sables des iles de la Madeleine (P. Q.). Cahiers Geogr. de Quebec, t. 3; p. 73-76.
Hobbs, W. H., 1931 - Loess, pebble hands and boulders from glacial outwash plains of the Greenland continental glacier. Jour. Geol., vol. 39, no. 4; p. 381-385, 3 fig.
Michel, Jean-Pierre, 1964 - Contribution a l'etude sedimentologique de l'Antarctique. CNFRA, 91, p., 46 fig., Inst. Geogr. National, 16 Av. Pasteur, 94 St-Mande, France.
Morgan, Alan V., 1969 - Intraformational periglacial structures in the Nose hill gravels and sands, Calgary, Alberta, Canada. Jour. Geol., vol. 77; p. 358-364, 4 fig., 2 pl.
Pachur, Hans-Joachim, 1966 - Untersuchungen zur morphoskopischen Sandanalyse. Berliner Geogr. Abh., H. 4; 35 p., nb. fig., carte.
Pewe, Troy L., 1951 - An observation on wind-blown silt. Jour. Geol., vol. 59; p. 399-401.
Pewe, Troy L., 1959 - Sand-wedge polygons (tesselations) in the Mcmurdo Sound region, Antarctica - progress report. Am. Jour. Sci, vol. 257; p. 545-552, 3 fig.
Pewe, Troy L., 1966 - Ice-wedges in Alaska - classification, distribution and climatic significance. Proc. Intern. Permafrost Conf, Natl. Research Council Pub. No.1287; p. 76-81, 6 fig.
Pewe, Troy L., and coauthors 1965 - Guidebook Field Conference F, Alaska. VII Intern. Congress INQUA, 141 p.
Pewe, Troy L., Church, Richard E. and Andresen, Marvin J., 1969 - Origin and paleoclimatic significance of large-scale patterned ground in the Donnelly Dome area, Alaska, Geol. Soc. Amer. Spec. Paper, No. 103; 87 p., 25 fig., 9 pl.
Pissart, A., 1966 - Le role geomorphologique du vent dans la region de Mould Bay (Ile Prince Patrick, N. W. T., Canada). Zeit. f. Geom., N. F., Bd. 10, H. 3; p. 226-236, 3 fig.English translation in Nelson (j. G.) et Chambers (m. J.) (1969), Geomorphology, Toronto.
Ritchot, G. et Cailleux, A., 1971 - Taxonomie geomorphologique et morphoscopie de sables au Quebec meridional. Cahiers Geogr. de Quebec, t. 15; p. 423-438.
Rochette, Jean-Claude, et Cailleux, Andre, 1971 - Depots niveo-eoliens annuels a Postede-la-Baleine, Nouveau-Quebec. Rev. Geogr. Montreal, vol. 25, no. 1; p. 35-41, 13 fig.
Saint-Onge, Denis, 1965 - La geomorphologie de l'ile Ellef Ringness, Territoire du Nord - Ouest, Canada. Etude geogr., No. 38; 58 p., 20 fig., 28 photos, 3 cartes. Ottawa.
Schneider, Horst, 1970 - Problems of quartz grain morphoscopy. Sedimentology, vol. 14. n. 3-4; p. 325-335, 6 fig., Amsterdam.
Smith, H. T. U., 1952 - Map of the Pleistocene eolian deposits of the United States, Alaska and parts of Canada. 1 : 2500000. Geol. Soc. America.
Stalker, A. Macs. 1969 - Quaternary stratigraphy in southern Alberta, Ii, Sections near Medicine Hat. Geol. Survey Canada, Paper 69-26.
Westgate, J. A. and Bayrock, L. A., 1964 - Periglacial structures in the Saskatchewan gravels and sands of central Alberta, Canada. Jour. Geol., vol. 72, n. 5; p. 641-648, 4 fig., 1 pl.
Anonyme, 1960 - Le climat du Canada, 77 p., 1 pl. Also in english version. Meteorologie, Ministere des Transports, Toronto.
