Wspólne czy prywatne? Próba interpretacji różnic oraz funkcji społeczno-gospodarczych studni zlokalizowanych w przestrzeni osady Kultury Przeworskiej (na podstawie badań interdyscyplinarnych – przykład stanowiska w Kwiatkowie)
DOI:
https://doi.org/10.26485/AAL/2020/66/10Słowa kluczowe:
kultura przeworska, okres rzymski, osadnictwo, studnie, badania interdyscyplinarneAbstrakt
Celem tego artykułu jest przedstawienie wyników analizy archeologicznej przeprowadzonej dla dwóch studni ze stanowiska Kwiatków 11/20 (gmina Brudzew, województwo wielkopolskie) na tle danych geochemicznych i litologicznych, a także zarysowanie warunków litologicznych i geologicznych w otoczeniu przebadanego obszaru. W obrębie prezentowanej osady zarejestrowano ponad 100 studni, z których większość łączona jest z osadnictwem kultury przeworskiej z pierwszych wieków naszej ery. Analiza i interpretacja uzyskanych danych (dzięki interdyscyplinarnym badaniom) pomaga zrozumieć zasadność kopania studni, ich funkcje oraz ich kontekst społeczny. Dzięki współpracy specjalistów reprezentujących różne dziedziny udało się uchwycić pewne różnice nie tylko w chronologii obu analizowanych obiektów, ale także w ich funkcji w przestrzeni osadniczej.
Bibliografia
Arnoldussen S. 2008. Appendices to A Living Landscape: Bronze Age Settlement Sites in the Dutch river area (c. 2000-800 BC), Leiden (PhD thesis).
Blin-Olbert D. 2011. Zdobywanie i użytkowanie wody we wsiach i miasteczkach południowo-wschodniej Polski. Biuletyn Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce 12, 49-59.
Brückner A. 1938. Encyklopedia Staropolska. Warszawa: Księgarnia Trzaski, Everta i Michalskiego.
Burszta J. (red.). 1964. Kultura ludowa Wielkopolski, tom II. Poznań. Wydawnictwo Poznańskie.
Carsten J., S. Hugh-Jones. 1995. Introduction: about the house – Lévi-Strauss and beyond. W: J. Carsten, S. Hugh-Jones (eds.), About the house. Levi-Strauss and beyond, Cambridge, 1-46.
Czarnecka K. 2007. Oblin. Ein Gräberfeld der Przeworski-Kultur in Südmasovien. (= Monumenta Archaeologica Barbarica 14), Warszawa: Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica.
Dąbrowska T. 1988. Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia – zasięg – powiązania. Warszawa: PWN.
Drożdż A., Z. Caputa. 2003. Studnie w krajobrazie kulturowym polski na podstawie Polskiego Atlasu Etnograficznego. W: A. Jankowski, U. Myga-Piątek, G. Jankowski (eds), Problemy ochrony środowiska i kształtowania krajobrazu Górnego Śląska na tle doświadczeń z innych regionów Polski, Sosnowiec, 353-366.
Dzięgielewska M., M. Kulczyńska. 2008. Ciebłowice Duże. Ein Gräberfeld der Przeworsk- Kultur im südwestlichen Masowien. (= Monumenta Archaeologica Barbarica 13), Warszawa: Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica.
Erixon S. 1930. Om brunnar, Fataburen, 172-218.
Ethelberg P. 1986. Hjemsted – en gravplads fra 4. & 5. årh. e. Kr. Skrifter fra Museumsrådet for Sønderjyllands amt 2, Haderslev.
Fischer-Schröter P. 2019. Die germanische Siedlung Wustermark 23, Lkr. Havelland, Materialien zur Archäologie in Brandenburg 11.
Forysiak J. 2005. Rozwój doliny Warty miedzy Burzeninem i Dobrowem po zlodowaceniu Warty. Acta Geographica Lodziensia 90, 1-116.
Gaude B. 1995. Brunnenanlagen der römischen Kaiserzeit und frühen Völkerwanderungszeit (4.-5. Jahrhundert) in Norddeutschland [unpubl. M.A. thesis Univ. Kiel 1995].
Gilewska S. 1986. Podział Polski na jednostki geomorfologiczne. Przegląd Geograficzny 58 (1-2), 15-40.
Godłowski K. 1981. Kultura przeworska. Budownictwo. W: J. Wielowiejski (ed.), Prahistoria ziem polskich, t. V. Późny okres lateński i okres rzymski. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 105-106.
Groenewoudt B., J. Benders. 2013. Private and shared water facilities in rural settlements and small towns. Archaeological and historical evidence from the Netherlands from the medieval and post-medieval periods. W: Proceedings Ruralia in 2011, Götzis, 245-262.
Groenewoudt B. 2019. De watervoorziening op de zandgronden Ruimtelijke patronen, historische ontwikkelingen, achtergronden. Tijdschrift voor Historische Geografie 4E (2), 74 88.
Grosser M. 1954. Krótkie i bardzo proste wprowadzenie do gospodarstwa wiejskiego. Wrocław: Zakład imienia Ossolińskich.
Haarnagel W. 1979. Die Grabung Feddersen Wierde. Die Ergebnisse der Ausgrabungen der vorgeschichtlichen Wurt Feddersen Wierde bei Bremerhaven in den Jahren 1955 bis 1963. Feddersen Wierde 2. Wiesbaden: Steiner.
Hastrup K. 2013. Water and the Configuration of Social Worlds: An Anthropological Perspective. Journal of Water Resource and Protection 5, 59-66.
Hensel W. 1987. Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna. Zarys kultury materialnej. Warszawa: PWN.
Jadczykowa I. 1981. Budownictwo mieszkalne ludności kultury przeworskiej na obszarze Polski. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna 28, 109-247.
Jankuhn H. 2004. Wprowadzenie do archeologii osadnictwa. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Józefów-Czerwińska B. 2017. Zabobonem nazwano... O wierzeniach, wartościach i dawnych przekonaniach mieszkańców polsko-białoruskiego pogranicza w ich związkach z przeszłością. Warszawa: Wydawnictwo Trzecia Strona.
Jurkiewicz B., H. Machajewski. 2006. Osadnictwo kultury przeworskiej z przełomu er oraz późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów. W: L. Czerniak, J. Gąssowski (eds), Osada wielokulturowa w Jankowie, gmina Piątek, województwo łódzkie (= Via Archaeologica Pultuskiensis 1). Pułtusk: Instytut Archeologii Uniwersytet Gdański, Instytut Antropologii i Archeologii Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora, 109-218.
Kirsch E. 1986. Germanische Kastenbrunnen von Berlin-Kaulsdorf. Zeitschrift für Archäologie 20, 103-119.
Klatkowa H. 1972. Paleogeografia Wyżyny Łódzkiej i obszarów sąsiednich podczas zlodowacenia warciańskiego. Acta Geographica Lodziensia 28.
Kobyliński Z. 1988. Struktury osadnicze na ziemiach polskich u schyłku starożytności i w początkach wczesnego średniowiecza. Wrocław-Warszawa-Kraków, Gdańsk: Ossolineum.
Kossack G. 1997. Dörfer im Nördlichen Germanien vornehmlich aus der römischen Kaiserzeit. Lage, Ortsplan, Betriebsgeflüge und Gemeinschaftsform. München: Verlag der Bayerischen Akademie der Wissenschaften.
Kot K. 2016. Ceramika z okresów przedrzymskiego, rzymskiego i wędrówek ludów. W: S. Rzepecki (ed.), Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew. Strefy A1 i A2. Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego, Łódzka Fundacja Badań Naukowych, 141-274.
Kot K., M. Piotrowska. 2016. Chronologia i zagospodarowanie stref A1 i A2 w okresach przedrzymskim, rzymskim i wędrówek ludów. W: S. Rzepecki (ed.), Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew. Strefy A1 i A2. Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego, Łódzka Fundacja Badań Naukowych, 287- 302.
Kot K., M. Piotrowska. 2016a. Mąkolice, stan. 15, gm. Głowno. Przyczynek do badań nad zagospodarowaniem przestrzennym osad ludności kultury przeworskiej. W: S. Kadrow (ed.), Raport 11. Warszawa, 107-122.
Krąpiec M. 2016. Wyniki analiz dendrochronologicznych próbek drewna z badań prowadzonych na stanowisku Kwiatków 11, gm. Brudzew. W: S. Rzepecki (ed.), Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew. Strefy A1 i A2. Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego, Łódzka Fundacja Badań Naukowych, 359-366.
Krzyszowski A. 2012. Starożytne studnie ze Sługocinka, stan. 13. W: A. Jaszewska (ed.), Z najdawniejszych dziejów. Grzegorzowi Domańskiemu na pięćdziesięciolecie pracy naukowej. Zielona Góra 2012: Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej, 143-158.
Leube A. 2009. Studien zu Wirtschaft und Siedlung bei den germanischen Stämmen im nördlichen Mitteleuropa während des 1. Bis 5./6. Jahrhunderts n. Chr. Römisch-Germanische Forschungen 64.
Liana T. 1970. Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim. Wiadomości Archeologiczne 35 (4), 429-487.
Löhner D.J. 1839. Zasady pielęgnowania owiec i znajomości wełny. Dla poczynających owczarzów i sług gospodarskich. Lwów: Franciszek Piller.
Machajewski H. 1995. Osada ludności kultury przeworskiej na stanowisku 1 w Kucowie, gm. Kleszczów, woj. Piotrków Trybunalski. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficzneg w Łodzi. Seria Archeologiczna 37-38, 65-137.
Machajewski H. 2008. Nowe kierunki badań nad społecznościami Wielkopolski z okresu od I w n.e. do V/VI w n.e. W: H. Machajewski (ed.), Wielkopolska w dziejach. Poznań: Wydawnictwa Oddziału Wielkopolskiego SNAP, 107-125.
Michałowski A. 2002. Najdawniejsze dzieje miasta i okolic. W: E. Makowiecki, Cz. Łuczak (eds), Dzieje Turku, Poznań: Wydawnictwo WBP, 15-19.
Michałowski A. 2011. Budownictwo kultury przeworskiej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Moszyński K. 1967. Kultura ludowa Słowian. Część I. Kultura materialna. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Nowakowski W., A. Waluś. 1986. Studnie kultury przeworskiej z ziem Polski. Światowit 36, 43 64.
Nowosz W. 1976. Zajęcia rolnicze i hodowlane. W: M. Biernacka, B. Jaworska-Kopczyńska, A. Kutrzeba-Pojnarowa, W. Paprocka (eds), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, tom I. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Polska Akademia Nauk, 185-245.
Oczapowski M. 1840. Gospodarstwo wiejskie obejmujące w sobie wszystkie gałęzie przemysłu rolniczego teoretyczno-praktycznie wyłożone 10. Zasady ogólne hodowli bydląt domowych. Warszawa: S.H. Merzbach.
Olędzki M. 1997. Ogólne uwagi na temat osadnictwa celtyckiego w Polsce. Prace i Materiały Muzeum Miasta Zgierza 2, 155-180.
Petera J. 2002. Vistuliańskie osady dolinne w basenie uniejowskim i ich wymowa paleogeograficzna. Acta Geographica Lodziensia 83, 1-164.
Petera J., J. Forysiak. 2003. The last ice sheet extent in Central Poland. Geological Quarterly 47 (4), 574-578.
Petera-Zganiacz J., M. Piotrowska, J. Twardy, D. Dzieduszyńska, D. Okupny, J. Forysiak, S. Rzepecki. 2019. Environmental conditions as a key factor in the functioning of wells at settlement from the Roman period of the Iron Age. Quoternary International 501, 250-268.
Piotrowska M. 2016. Osadnictwo z okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wczesnego okresu wędrówek ludów. Perspektywa źródeł nieruchomych. W: S. Rzepecki (ed.), Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew. Strefy A1 i A2. Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego, Łódzka Fundacja Badań Naukowych, 47-138.
Piotrowska M. 2019. Place and importance of wells in settlements of central european communities in late antiquity. An example of the Przeworsk culture from Kwiatków (woj. wielkopolskie/PL). Archäologisches Korespondenzblatt 49 (1), 127-148.
Piotrowska M. 2020. Zaczerpnąć wody. Sposoby użytkowania studni w pradziejach na przykładzie znalezisk związanych z kulturą przeworską. W: A. Michałowski, M. Olędzki, K. Kot, M. Piotrowska (eds), Kultura przeworska. Procesy przemian i kontakty zewnętrzne (ebook).
Piotrowska M. in press: Functions of the wells in settlements of the Central European communities representing the Late Antiquity – an example of the Przeworsk culture. Archäologisches Korespondenzblatt.
Piotrowska M., J. Forysiak in press. „Ziemia studzienna” – możliwości i perspektywy badawcze wypełnisko studni na przykładzie stanowiska Kwiatków 11/20, gmina Brudzew.
Piotrowska M., D. Okupny, J. Twardy, J. Forysiak. 2019. Roman period well fills resulting from using and abandonment in environment of a river valley (Kwiatków site, Central Poland). Studia Quaternaria 36 (1), 55-69.
Rzepecki S. 2016. Wprowadzenie. W: S. Rzepecki (ed.), Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew. Strefy A1 i A2. Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego, Łódzka Fundacja Badań Naukowych, 5-13.
Rzepecki S., K. Kot, M. Piotrowska. 2016. Pod prąd czasu. Kwiatków i okolica w pradziejach. Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego, Łódzka Fundacja Badań Naukowych, Urząd Gminy Brudzew.
Skowron J. 2014. Osada w działaniu. Osady ludności kultury przeworskiej w Polsce Środkowej od młodszego okresu przedrzymskiego do okresu wędrówek ludów. Poznań: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział w Poznaniu.
Siemion K. 2002. Woda cudowna, woda zwyczajna. Polska Sztuka Ludowa – Konteksty 56 (1 2), 172-187.
Sobisiak W. 1964. Owczarstwo. W: J. Burszta (ed.), Kultura ludowa Wielkopolski, tom II, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 185-214.
Stapelfeldt T. 2000. Brunnen im Dutzend. Archäologie in Berlin und Brandenburg 2000, 73-75.
Strzelczyk J. 2005. Wandalowie i ich afrykańskie państwo. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Świątek J. 1896. Zwyczaje i pojęcia prawne. Materyały antropologiczno-archeologiczne i etnograficzne 1.
Twardy J. 2016. Przyrodnicze uwarunkowania osadnictwa w strefach A1 i A2 stanowiska Kwiatków (stan. 11, stan. 20), gmina Brudzew (Kotlina Kolska). W: S. Rzepecki (ed.), Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew. Strefy A1 i A2. Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego, Łódzka Fundacja Badań Naukowych, 15-34.
Twardy J., J. Petera-Zganiacz, D. Dzieduszyńska, J. Forysiak. 2017. Analiza warunków przyrodniczych w okolicach stanowisk archeologicznych Kwiatków 11 i 20 (gm. Brudzew) ze szczególnym uwzględnieniem geomorfologii i geologii. Specialist analysis for the grant no. DEC-2015/16/5/HS3/00241, financed by National Science Centre [unpubl. report Uniwersytet Łódzki Wydział Nauk Geograficznych Katedra Geomorfologii i Paleogeografii, Łódź 2017].
Tyszler L., A. Nierychlewska. 2018. Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku 14-15 w Witowie, pow. łęczyca, woj. łódzkie (trasa autostrady A-1). Via Archaeologica Lodziensis 8, Łódź.
Tyszler L. 2018 Osada kultury jastorfskiej i przeworskiej. W: R. Grygiel, T. Łapińska, P. Papiernik (eds), Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku 14-15 w Witowie, pow. Łęczyca, woj. łódzkie (trasa autostrady A-1), Łódź: Wydawnictwo Fundacji Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego, 31-172.
Udziela S. (ed.) 1994. Ziemia Biecka. Lud polski w powiatach gorlickim i grybowskim. Praca zbiorowa napisana w latach 1889-1895. Nowy Sącz: Sądecka Oficyna Wydawnicza WOK.
Waszczuk K. 2016. Szczątki zwierzęce ze stanowiska 11/20 w Kwiatkowie, gm. Brudzew – strefy A1 i A2. W: S. Rzepecki (ed.), Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew. Strefy A1 i A2. Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego, Łódzka Fundacja Badań Naukowych, 339-358.
Witkoś S. 1977. Bajdy i Moderowka. Warszawa: Państwowe Wydaw. Rolnicze i Leśne.
Zimmermann H. 1992. Die Siedlungen des 1. Bis 6. Jahrhunderts nach Christus von Flögeln Eekhöltjen, Niedersachsen. Die Bauformen Und Ihre Funktion. Probleme der Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet 19.
Zimmermann H.1999. Why was cattle-stalling introduced in prehistory? The significance of byre and stable and of outwintering. W: Ch. Fabech, J. Ringtved (eds), Settlement and Landscape, 301-318.
