Wykorzystanie terakot ptolemejskich w badaniach nad religiami domowymi i osobistą pobożnością egipskich wojowników. Wybrane problemy
Słowa kluczowe:
okres hellenistyczny, Egipt, terakoty, religia, wojownicyAbstrakt
Artykuł prezentuje problematykę związaną z interpretacją wybranych egipskich terakot z okresu hellenistycznego, przedstawiających egipskie bóstwa w konwencji wojowników. Autor, starał się odpowiedzieć na pytanie o znaczenie tej grupy zabytków rozpatrywanych w aspekcie prywatnej (indywidualnej) pobożności, domowego kultu oraz religii. Szczególna uwaga została poświecona egipskiej elicie: zwłaszcza żołnierzom/kapłanom – oficerom z funkcjami kapłańskimi, którzy w II wieku przed Chr. byli rekrutowani przez władców ptolemejskich spośród egipskich rodzin, oraz rodzimą klasę wojowników, którą Grecy określali jako machimoi. W ramach tej bogatej kategorii zabytków terakotowych, zaprezentowano pewne aspekty analizy ikonograficznej, skupiając się przede wszystkim na egipskich bóstwach, takich jak apotropaiczny Bes, szczególnie w jego wojskowej formule. Zanalizowano również militarną formułę manifestacji Horusa, boga Harpokratesa, syna Izydy i Ozyrysa, wyobrażonego w jego militarnej konwencji (często w pełnym uzbrojeniu). Te terakotowe wyobrażenia, mogły funkcjonować w kilku kategoriach prywatnego rytuału oraz kultu indywidualnego, związanego z wizerunkiem bóstwa, kultem oficjalnym, jak i w czynnościach związanych z magicznymi obrzędami. Niniejszy artykuł, nie odnosi się tylko do samej ikonograficznej analizy przykładów bóstw jak Bes czy Harpokrates, ale przedstawia również społeczne tło, żołnierzy niższego szczebla oraz oficerów pełniących funkcje kapłańskie w ptolemejskiej armii.
Bibliografia
Agut-Labordère D., Gorre G. 2014. De l’autonomie à l’intégration les temples d’Égypte face à la Couronne des Saïtes aux Ptolémées (VIE-IIIE siècle av. J. C.) W: Ph. Clancier, J. Monerie (eds.), Les sanctuaires indigènes dans l’Orient hellénistique, “Topoi”, 19, 17-55.
Babraj K., Szymańska H., 2000. Bogowie Starożytnego Egiptu. Kraków.
Bagnall R.S. 1976. The Administration of the Ptolemaic Possessions Outside Egypt. New York.
Bailey D.M. 2008. Catalogue of the Terracottas in the British Museum, vol. VI, Ptolemaic and Roman Terracottas from Egypt. London.
Ballet P. 1992. Remarques sur Harpocrate „amonien”. À propos d’une terre cuite tardive provenant d’Alexandrie. “Le Bulletin de l’Institut français d’archéologie orientale”, 82, 75-83.
Ballet P. 1998. Terres cuites d’Alexandrie et de la Chôra. Essai d’étude comparative de quelques ateliers. Thèmes et techniques. W: Commerce et artisanat dans l’Alexandrie hellénistique et romaine: actes du Colloque d’Athènes organisé par le CNRS, le Laboratoire de céramologie de Lyon et l’Ecole française d’Athènes, 11-12 décembre 1988, Bulletin de correspondance hellénique, Supplément, 33, Athènes, 217-243.
Ballet P. 2000. Terres cuites isiaques de l’Égypte hellénistique et romaine. État de la recherché et des publications. W: L. Bricault (ed.), De Memphis à Rome: Actes du Ier Colloque international sur les études isiaques, Poitiers-Futuroscope, 8-10 avril 1999. Leiden, Boston, Cologne, 91-110.
Ballet P. 2002. D’Alexandrie à Coptos, pérégrinations et avatars des dieux de terre cuite dans l’Egypte ptolémaïque et romaine. “Revue Archéologique”, Nouvelle Série, Fasc. 1, 185-188.
Ballet P. 2014. Une lecture culturelle de la petite plastique dans l’Égypte du nord à l’époque gréco-romaine? Les formes de l’hellénisation. W: G. Tallet, Chr. Zivie-Coche (eds.), Le myrte et la rose: Mélanges offerts à Françoise Dunand par ses élèves, collègues et amis. 1-2. Montpellier, 79-93.
Barrett E. C., 2015, Terracotta Figurines and the Archaeology of Ritual: Domestic Cult in Greco-Roman Egypt. W: S. Huysecom-Haxhi, A. Muller, Ch. Aubry, E. Caitlín C.E. Barrett, C. Blume, T. Kopestonsky (eds), Figurines grecques en contexte : présence muette dans le sanctuaire, la tombe et la maison. Villeneuve d’Ascq, 401-419.
Bérangère R. 2014. Le maillage militaire du Delta égyptien sous les Lagides. W: A-E Veïsse, S. Wackenier (eds), L’armée en Égypte aux époques perse, ptolémaďque et romaine. Genève, 45-80.
Besques S. 1992. Catalogue raisonné des figurines et reliefs en terre-cuite grecs étrusques et romains: 4.-2.: époques hellénistique et romaine cyrénaique, egypte ptolémaique et romaine, Afrique du Nord et Proche-Orient.
Bingen J. 2007. Hellenistic Egypt: Monarchy, Society, Economy, Culture. Edinburgh.
Blasius A. 2011. „It was Greek to me…”– Die lokalen Eliten im ptolemäischen Ägypten. W: B. Dreyer, P.F. Mittag (eds.), Lokale Eliten, hellenistische Könige und römische Patroni: Zwischen Kooperation und Konfrontation. Berlin, 132-190.
Boozer L. A. 2016. Artifact and Activity: The Material Culture of Domestic Living. W: A.L. Boozer (ed.), Amheida II A Late Romano-Egyptian House in Dakleh Oasis: Amheida House B2, New York, 183-200.
Boozer L. A. 2016a. Figurines. W: A.L. Boozer (ed.), Amheida II A Late Romano-Egyptian House in Dakleh Oasis: Amheida House B2, New York, 291-308.
Boutantin C. 2006. Production de terres cuites et cultes domestiques de Memphis à l’époque Imperial. „Chronique d’Égypte”, 81, 295-313.
Boutantin C. 2014. Terres cuites et culte domestique. Bestiaire de l’Égypte gréco-romaine. Leiden-Boston.
Breccia E. 1914. Municipalité d’Alexandrie. Alexandrea ad Aegyptum; guide de la ville ancienne et moderne et du Musée gréco-romain. Bergamo.
Cartwright W.H. 1929. The Iconography of Certain Egyptian Divinities as Illustrated by the Collection in Haskell Oriental Museum. “The American Journal of Semitic Languages and Literatures”, 45, 3, 179-196.
Chaniótis Á. 2002. Army and Power in the Ancient World. Stuttgart.
Chauveau M. 2000. Egypt in the Age of Cleopatra: History and Society Under the Ptolemies. Ithaca.
Clarysse W. 2000. Ptolémées et temples. W: D. Valbelle, J. Leclant, Le décret de Memphis, colloque de la fondation Singer-Polignac, Paris, 1er juin 1999. Paris, 41-62.
Clarysse W. 2010. Egyptian Temples and Priests: Graeco-Roman. W: A.B. Lloyd (ed.), A Companion to Ancient Egypt: Two Volume Set, Blackwell Companions to the Ancient World. Malden-Oxford-West Sussex, 274-290.
Cristea Ș. 2013. Egyptian, Greek, Roman Harpocrates – A Protecting and Saviour God. W: I. Moga (ed.), Angels, Demons and Representations of Afterlife within the Jewish, Pagan and Christian Imagery. Iaşi, 73-86.
des Candeias Sales J. 2010. A Batalha de Ráfia (217 a.C.) e o “nacionalismo” egípcio do Período Ptolomaico W: A Raamos des Santos, J. Varandos (coors.), A guerra na Antiguidade III [Em linha]. Lisboa: Centro de História da Faculdade de Letras da Universidade de Lisbo. Lisboa, 151-173.
Devine A.M. 1984. Diodoru’s account of the battle of Gaza. “Acta Classica”, 27, 31-40.
Dietze G. 2000. Temples and Soldiers in Southern Ptolemaic Egypt. Some Epigraphic Evidence’. W: L. Mooren (ed.), Politics, Administration and Society in the Hellenistic and Roman World. Proceedings of the International Colloquium, Bertinoro 19-24 July 1997 = Studia Hellenistica 36. Leuven-Paris, 77-90.
Dunand F. 1979. Religion populaire en Egypte romaine: Les terres cuites isiaques du Musée du Caire. Leiden.
Dunand F. 1984. Religion Populaire et iconographie en Égypte hellénistique et romaine. W: H.G. Kippenberg, L.P. van den Bosch, L. Leertouwer, H.A. Witte (eds.), Popular Religion, Visible Religion, vol. III. Leiden, 18–42.
Dunand F. 2000. The Factory of Gods. W: Ch. Jacob, F. de Polignac (eds.), Alexandria, third century B.C. The knowledge of the world in a single city. Alexandria, 152-161.
Fischer-Bovet Ch. 2013. Egyptian Warriors: The Machimoi of Herodotus and the Ptolemaic Army „Classical Quarterly”, 63.1, 209-236.
Fischer-Bovet Ch. 2014. Army and Society in Ptolemaic Egypt. Cambridge.
Fischer-Bovet Ch. Clarysse W. 2012. A Military Reform Before the Battle of Raphia? „Archiv für Papyrusforschung”, 58, 26-35.
Frankfurter D. 1998. Religion in Roman Egypt: Assimilation and Resistance. Princeton.
Gorre C., Honigman S. 2013. Kings, Taxes and High Priests: Comparing the Ptolemaic and Seleukid Polices. W: S. Bussi (ed.), Egitto : dai faraoni agli arabi : atti del convegno Egitto, amministrazione, economia, società, cultura , Égypte : Milano, Università degli studi, 7-9 gennaio 2013. Pisa-Roma, 105-119.
Gorre G. 2003. Les relations du clergé égyptien et des Lagides d’après la documentation privée. „Cahiers du Centre Gustave Glotz”, 14, 23-43.
Griffith G.T. 1935. The Mercenaries of the Hellenistic World. Cambridge.
Guermeur I. 2012. À propos du cheval, d’Horus et d’un passage du de Iside de Plutarque. W: A. Gassze, J-C Grenier (eds.), Et in Ægypto et ad Ægyptum. Recueil d’études dédiées à Jean-Claude Grenier. Montpellier, 375-381.
Guilherme R., Pereira G. 2011. Greek Nomos and Egyptian Religion: cultural identity in Hellenistic Egypt. “Journal of Ancient History”, 2, 103-131.
Hall S. E. 1977. Harpocrates and other child deities in ancient Egyptian sculpture. “Journal of the American Research Center in Egypt”, 14, 55-58.
Hodjash S. 2004 God Bes’s images in the Ancient Egyptian Art, in the Collection of the Pushkin State Museum. Moscow.
Hölbl G. 2001. A history of the Ptolemaic empire. New York.
Jędraszek S. 2016. Egyptian Warriors: Machimoi, in Coroplastic Art - Selected Examples. W: K. Ulanowski (ed.), The Religious Aspects of War in the Ancient Near East, Greece, and Rome. Leiden-Boston, 272-287.
Jędraszek S. 2010. Armia Lagidów. Organizacja i struktura. Zabrze.
Jędraszek S. 2012. Wojownicze bóstwo Bes. “Scripta Biblica et Orientalia”, 4, 145-177.
Jędraszek S. 2013. Religijne znaczenie sztuki koroplastów na przykładzie zabytków pochodzących z Egiptu okresu grecko-rzymskiego. “Przegląd Religioznawczy”, 3, 248, 3 21.
Jędraszek S. 2013a. Flota Lagidów. W: D. Waszak (red.), Classis. Studia nad starożytną żeglugą, t. 1. Kalisz, Oświęcim, 74-99.
Jędraszek S. 2014. Kult domowy na przykładzie wybranych zabytków kaplic terakotowych pochodzących z Egiptu okresu grecko-rzymskiego. “Przegląd Religioznawczy”, 4, 25, 51-60.
Jędraszek S. 2014a. Wizerunki egipskich kapłanów na przykładzie wybranych terakotowych statuetek z okresu grecko-rzymskiego – symbolika i znaczenie. “Przegląd Religioznawczy”, 4, 25, 61-75.
Jędraszek S. 2014b. Wybrane przykłady terakotowych przedstawień figuralnych o tematyce militarnej: Egipt okresu grecko-rzymskiego. W: K. Kościelniak, Z. Pilarczyk (eds), Wybrane problemy badawcze historii wojskowej: w pancerzu i mundurze. Toruń, 11-42.
Jędraszek S. 2016a. Wojownicze bóstwo Bes w okresie hellenistycznym i rzymskim. Studium obrazu i historii. Gdańsk.
Jędraszek S. 2016b. Militarna ikonografia boga Besa na przykładzie zabytków koroplastycznych pochodzących z Egiptu okresu grecko-rzymskiego. “Klio”, 36, 1, 17-40.
Jędraszek S. 2017. Wykorzystywanie terakot ptolemejskich w badaniach nad religijną polityką Lagidów. Wybrane przykłady. “Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, 96 [ artykuł w druku]
Kemp B. 2009. Starożytny Egipt, Anatomia Cywilizacji, przeł. J. Aksamit. Warszawa.
Kiss Z. 1996. Harpocrate-Héron: A propos d’une figurine en terre cuite du Musée National de Varsovie. W: D.M. Bailey (ed.), The Proceedings of The Seventeenth Classical Colloquium of The Department of Greek and Roman Antiquities, British Museum, held on 1-4 December, 1993, Journal of Roman Archaeology Supplements 19. Oxford, 214-222.
Klotz D. 2009. The Statue of the dioikêtês Harchebi/Archibios, Nelson-Atkins Museum of Art 47-12. „Bulletin de l’institut français d’archéologie orientale”, 109, 281-310.
Kruse T. 2013. The Nile Police in the Ptolemaic Period. W: K. Buraselis, M. Stefanou (eds.), The Ptolemies, the sea and the Nile: studies in waterborne power. Cambridge, 172-184.
Launey M. 1949-1950. Recherches sur les armées hellénistiques I-II. Paris.
Lesquier J. 1911. Les institutions militaires de l’Égypte sous les Lagides. Paris.
Lloyd B. A. 1982. Nationalist Propaganda in Ptolemaic Egypt. “Zeitschrift für Alte Geschichte”, 31, 1, 33-55.
Lloyd B. A. 2003. The Ptolemaic Period (332-30 B.C.). W: I. Shaw (ed.), The Oxford History of Ancient Egypt. Oxford, 388-413.
Lloyd B. A. 2011. From satrapy to Hellenistic kingdom; the case of Egypt. A. Erskine, L. W: Llewellyn-Jones; E. D. Carney (eds), Creating a Hellenistic World, Swansea. 83-105.
Łukaszewicz A. 2006. Egipt Greków i Rzymian. Warszawa.
Malaise M. 1991. Harpocrate, la tortue et le chien. Contribution à l’iconographie du fils d’Isis, “Bulletin de la Société Française d’Égyptologie”, 122, 13-35.
McKenzie J. 2010. The Architecture of Alexandria and Egypt c.300 BC to AD 700. New Haven, London.
McKenzie J., Gibson S., Reyes A. T., 2004. Reconstructing the Serapeum in Alexandria from the Archaeological Evidence. „The Journal of Roman Studies”, 94, 73-114.
Meeks D. 1977. Harpokrates. W : Lexikon der Ägyptologie II, 1003-1011 (kolumny).
Meltzer S.E. 2001. Horus. W: D.B. Redford (ed.), The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, Vol. 2. Oxford, 119-122.
Moyer S. 2011. Egypt and the limits of Hellenism. Cambridge.
Myśliwiec K. 2000. The twilight of ancient Egypt : first millennium B.C.E. Ithaca.
Myśliwiec K., Szymańska H. 1992. Les terres cuites de Tell Atrib, Rapport préliminare, „Chronique d’Égypte”, 133, 67, 112-132.
Naerebout F. 2014. Cuius regio, eius religio? Rulers and Religious Changes in Greco-Roman Egypt. W: L. Bricault, M.J. Versluys (eds.), Power, Politics, and the Cults of Isis. Proceedings of the Vth International Conference of Isis studies, Boulogne-sur-Mer, October 13-15, 2011. Leiden-Boston, 36-61.
Pawlaczyk A. 2003. De Iside et Osiride = O Izydzie i Ozyrysie. [Fontes Historiae Antiquae 1998] 4, Poznań.
Pereira Gurgel. G. R. 2011. Greek Nomos and Egyptian Religion: cultural identity in Hellenistic Egypt. Res Antiquitatis 2, 103-131.
Polański T. 1999. Oriens militans: extreme traditionalist movements in the provincial populace of the Ptolemaic Egypt and their ideology. „Studies in ancient art and civilization”, 9, 23-48.
Pollard N. 2010. Military Institutions and Warfare: Graeco-Roman. W: A.B. Lloyd (ed.), A Companion to Ancient Egypt: Two Volume Set. Malden-Oxford-West Sussex, 446-467.
Queyrel F. 1997 (1998). Iconographie hellénistique: pour une méthodologie des identifications. „Revue Numismatique”, 152, 429-451.
Rachet G. 1994. Słownik Cywilizacji Egipskiej, przeł. J. Śliwa. Warszawa.
Ray D. J. 1987. A Pious Soldier: Stele Aswan 1057. “The Journal of Egyptian Archaeology”, 73, 169-180.
Ray D. J. 2007. The Rosetta Stone and the rebirth of Ancien Egypt. Cambridge.
Reggiani N. 2015. Letter about pentarouroi machimoi (and Another Ptolemaic Text). “Bulletin of the American Society of Papyrologists”, 52, 15-26.
Ridder De A. 1909. Collection de Clercq: catalogue. Tome VI: Les terres cuites et les verres. Paris.
Rodriguez P. 2004. Les Égyptiens dans l’armée de terre ptolémaïque (Diodore, XIX,80, 4), „Revue des Études Grecques”, 117, 1, 104-124.
Sandri. S. 2006. Har-pa-chered (Harpokrates): die Genese eines ägyptischen Götterkindes. Leuven.
Sekunda N. 2001. Hellenistic Infantry Reform in the 160’s B.C. Łódź.
Stambaugh J.E. 1972. Sarapis Under the Early Ptolemies, Leiden.
Szymańska H. 2003. Two Unknown Ptolemaic Portraits in the Archaeological Museum in Cracow (Poland). W: N. Bonacasa, A.M. Donadoni Roveri, S. Aiosa, P. Minà (eds.), Faraoni come dei,Tolemei come Faraoni, Atti del V Congresso Internazionale Italo-Egiziano Torino, Archivio di Stato 8-12 Dicembre 2001. Torino, 501-507.
Szymańska H. 2005. Terres cuites d’Athribis. Turnhout.
Tezgör D.K. 2007. Tanagréennes d’Alexandrie: figurines de terre cuite hellénistiques des necropolis orientales. Musée gréco-romain d’Alexandrie. [Études alexandrines, 13.Publications de l’Institut Français d’Archéologie Orientale]. Le Caire.
Török L. 1995. Hellenistic and Roman Terracottas from Egypt. Roma.
Török L. 2009. Between Two Worlds: The Frontier Region Between Ancient Nubia and Egypt, 3700 B.C. - 500 A.D. Leiden-Boston.
Török L. 2011. Hellenizing Art in Ancient Nubia, 300 B.C. - A.D. 250, and its Egyptian Models: A Study in „Acculturation”. Leiden-Boston.
Tran Tam Tinh V., Jager B., Poulin S. 1988. Harpokrates. W: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae IV/1, 415-445.
Turner E. 1984. Ptolemaic Egypt. W: CAH2VII.1, 118-174.
Vandorpe K. 2014. The Ptolemaic army in Upper Egypt (2nd–1st centuries B.C.). W: A.E. Veïsse, S. Wackenier (eds.), L’armée en Égypte aux époques perse, ptolémaïque et romaine: actes de la table ronde organisée par l’association Aigyptos, juin 2009. Genève, 105-135.
Vendries Ch. 2013. Questions d’iconographie musicale: L’apport des terres cuites a la connaissance de la musique dans l’Egypte hellenistique et romaine. “Greek and Roman Musical Studies” 1, 195-227.
Venit M.S. 2016. Visualizing the Afterlife in the Tombs of Graeco-Roman Egypt. Cambridge.
Volokhine Y. 2002-2003. Une représentation d’un Bès armé. “Bulletin de la Société d’Egyptologie, Genève”, 25, 153–164.
von Lieven A. 2016. Translating Gods, Interpreting Gods. W: I. Rutherford (ed.), Greco-Egyptian Interactions: Literature, Translation, and Culture, 500 BC–AD 300. Oxford, 61-82.
Walbank F.W. 2003. Świat hellenistyczny, przeł. G. Muszyński. Warszawa.
Weber W. 1914. Die Ägyptisch-Griechischen Terrakotten. Berlin.
Wellendorf H. 2008. Ptolemy’s Political Tool: Religion “Studia antique”, 6.1, 33-38.
Wild R.A. 1981. Water in the cultic worship of Isis and Sarapis. Leiden.
Winnicki K. J. 1985. Die Ägypter und das Ptolemäerheer. “Aegyptus“, 65, 1/2, 41-55.
Winnicki K. J. 1989. Militäroperationen von Ptolemaios I. und Seleukos I. in Syrien in den Jahren 312-311 v. Chr. „Ancient Society”, 20, 55-92.
Worthington I. 2016. Ptolemy I: king and pharaoh of Egypt. New York.
Wróbel M. 2016. Diodorus Siculus. Aegyptica = Diodor Sycylijski., [Bibliotheca Historica I] Poznań.
