Rola zdarzeń ekstremalnych w kształtowaniu rzeźby i osadów strefy marginalnej lobu Widawki w okolicach Radomska, Polska Centralna
DOI:
https://doi.org/10.26485/AGL/2024/116/13Słowa kluczowe:
powódź glacjalna, zasięg zlodowacenia, morena czołowa, sandr proksymalny, zbiornik terminoglacjalnyAbstrakt
W artykule przedstawiono cechy rzeźby terenu i szczegóły budowy wewnętrznej fragmentu strefy marginalnej okolic Radomska ukształtowanej w okresie osiągania maksymalnego zasięgu przez lądolód zlodowacenia warty. Jest to odcinek wyjątkowy, ponieważ dobrze zachowały się tu klasyczne formy strefy marginalnej: zagłębienia końcowe, asymetryczne moreny czołowe i sandry, za których pośrednictwem wody roztopowe kierowały się do doliny marginalnej jaką stanowił ówczesny równoleżnikowy odcinek pra-Warty. Badania skoncentrowane w odcinku strefy marginalnej na terenie wsi Adamów dowiodły, że w procesie jej kształtowania ważną rolę odegrała rytmiczna akumulacja wód roztopowych z incydentami erozyjnymi oraz spływami grawitacyjnymi w obrębie moren czołowych i sandrów proksymalnych. Udokumentowano tu jeden z nielicznych przykładów powodzi glacjalnej poza zasięgiem zlodowacenia wisły, której zapis jest niemal wyłącznie kopalny oraz rzadko spotykane struktury w osadach sandru, które mogą być interpretowane jako diuny żwirowe. Obszar kształtowany był również przez dynamiczne nasunięcia czoła lądolodu powodujące lokalne deformacje glacitektoniczne.
Bibliografia
Alexander J., Bridge J.S., Cheel R.J., Leclair S.F. 2001. Bed forms and associated sedimentary structures formed under supercritical water flows over aggrading sand beds. Sedimentology 48: 133-152.
Balińska-Wuttke K. 1960. Geomorfologia obszaru między Skierniewicami a Rawą Mazowiecką. Prace Geograficzne IG PAN 23.
Baraniecka M.D. 1971a. Objaśnienia do Szcze-gółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Kamieńsk (736): 1-64.
Baraniecka M.D. 1971b. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Kamieńsk (736). Instytut Geoliczny, Warszawa.
Baraniecka M. D., Sarnacka Z., Skompski S. 1969. Stratigraphy of sediments and palaeomorphology of the marginal zone of the Warta stadial. Geographia Polonica 17 : 55--72.
Baraniecka M.D., Sarnacka Z. 1971. Stratygrafia czwartorzędu i paleogeografia dorzecza Widawki. Instytut Geologiczny, Biuletyn 254, Z badań czwartorzędu w Polsce 13: 157-269.
Bartkowski T. 1963a. O formach strefy marginalnej na Nizinie Wielkopolskiej. Sprawozdania PTPN 1: 91-96.
Bartkowski T. 1963b. O formach rozcięcia marginalnego i niektórych formach strefy marginalnej na Nizinie Wielkopolskiej. Część I. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią 11: 7-50.
Bartkowski T. 1964. Deglacjacja arealna – zasadniczy typ deglacjacji na obszarach niżowych (na przykładzie Niziny Wielkopolskiej). Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauki za 1963, część II, Prace Komisji Geograficzno-Geologicznej 70: 338-347.
Blair T.C., McPherson J.G. 1994. Alluvial fans and their natural distinction from rivers based on morhology, hydraulic processes, sedimentary processes, and their facies assemblages. Journal of Sediment Research 64(3): 450-489.
Brodzikowski K., Van Loon A. 1987. A systematic classication of glacial and periglacial environments, facies and deposits. Earth Science Revievs 24: 297-381.
Brodzikowski K., Gotowała R., Kasza L., Van Loon A.J. 1987. The Kleszczów Graben (central Poland): reconstruction of the deformational history and inventory of the resulting soft-sediment deformation structures. W: M.E. Jones, R.M.F. Preston (red.) Deformation of Sediments and Sedimentary rocks. Geological Society Special Publications 29: 241-254.
Carling P.A. 1996. Morphology, sedimentology and palaeohydraulic significance of large gravel dunes, Altai Mts, Siberia. Sedimentology 43: 647-664.
Carling P.A. 2013. Freshwater megaflood sedimentation: What can we learn about generic processes? Earth-Science Reviews 125: 87-113.
Cheel R.J. 1990. Horizontal lamination and the sequence of bed phases and stratification under upper-flow-regime conditions. Sedimentology 37: 517-529.
Costa J.E. 1983. Paleohydraulic reconstruction of flashflood peaks from boulder deposits in the Colorado Front Range. Geological Society of America Bulletin 94(8): 986-1004. https://doi.org/10.1130/0016-7606(1983)94< 986:PROFPF>2.0.CO;2.
Costa J.E. 1984. Physical Geomorphology of debris flow. W: J.E. Costa, P.J. Fleisher (red.) Developments and Applications of Geomorphology. Springer, Berlin, New York: 268-317.
Dott R.H. 1963. Dynamics of subaqueous gravity depositional processes. American Association of Petroleum Geologists Bulletin 47: 104-128.
Dylik J. 1952. The concept of the periglacial cycle in Middle Poland. Bulletin de la Société des Sciences et des Lettres de Łódź 3(5): 1-29.
Dylik J. 1953. O peryglacjalnym charakterze rzeźby środkowej Polski. Acta Geographica Universitatis Lodziensis 4.
Felix M., Peakall J. 2006. Transformation of debris flows into turbidity currents: mechanisms inferred from laboratory experiments. Sedimentology 53: 107-123.
Folk R.L., Ward W.C. 1957. Brazos River bar: A study in the significance of grain size parameters. Journal of Sedimentary Petrology 27: 3-26.
Frydrych M., Rdzany Z. 2018. Sedimentary record of a late saalian jokulhlaup: case study in Siedlątków outcrop, Central Poland. Sedimentary Geology 374: 85-97.
Frydrych M., Rdzany Z. 2022. Glacial outburst flood in the marginal zone of the Wartanian Glaciation: An example from Adamów, central Poland. Quaternary International 617: 21-39.
Galon R., Roszkówna L. 1967. Zasięgi zlodowaceń skandynawskich i ich stadiów secesyjnych na obszarze Polski. W: Czwartorzęd Polski, PWN, Warszawa: 18-38.
Goździk J. 2002. Geomorfologia. W: S. Liszewski (red.). Atlas Miasta Łodzi. Plansza VIII. Rzeźba terenu. Urząd Miasta Łodzi, ŁTN, Łódź.
Graham D.J., Reid I., Rice S.P. 2005. Automated Sizing of Coarse-Grained Sediments: Image-Processing Procedures. Mathematical Geology 37: 1-28.
Gotowała R. 1982. Tektonika i wykształcenie strukturalne czwartorzędu w rejonach Piaski i Buczyna-Chojny. Przewodnik I Sympozjum "Czwartorzęd rejonu Bełchatowa", Wrocław--Warszawa: 41-65.
Hałuszczak A. 1982. Zarys budowy geologicznej czwartorzędu w rejonach Piaski oraz Buczyna-Chojny. Przewodnik I Sympozjum "Czwartorzęd rejonu Bełchatowa", Wrocław--Warszawa: 14-35.
Klajnert Z. 1966. Geneza Wzgórz Domaniewickich i uwagi o sposobie zaniku lodowca środkowopolskiego. Acta Geographica Lodziensia 23.
Klajnert Z. 1978. Zanik lodowca warciańskiego na Wysoczyźnie Skierniewickiej i jej północnym przedpolu. Acta Geographica Lodziensia 38.
Klatkowa H. 1972. Paleogeografia Wyżyny Łódzkiej i obszarów sąsiednich podczas zlodowacenia warciańskiego. Acta Geographica Lodziensia 28.
Krzemiński T. 1974. Geneza młodoplejstoceńskiej rzeźby glacjalnej w dorzeczu środkowej Warty. Acta Geographica Lodziensia 33.
Krzyszkowski D., Brodzikowski K. 1987. Budowa geologiczna czwartorzędu w odkrywce KWB Bełchatów. Przewodnik II Sympozjum "Czwartorzęd rejonu Bełchatowa", Wrocław-Warszawa.
Lang J., Winsemann J. 2013. Lateral and vertical relationships of bedforms deposited by aggrading supercritical flows: from cyclic steps to humpback dunes. Sedimentary Geology 296: 36-54.
Lang J., Sievers J., Loewer M., Igel J., Winsemann J. 2017. 3D architecture of cyclic step and antidune deposits in glacigenic subaqueous fan and delta settings: integrating outcrop and ground-penetrating radar data. Sedimentary Geology 362: 83-100.
Lencewicz S. 1927. Dyluwium i morfologia środkowego Powiśla. Prace Państwowego Instytutu Geologii 2.
Maizels J.K. 1989. Sedimentology, paleoflow dynamics and flood history of jökulhlaup deposits: paleohydrology of Holocene sediment sequences in southern Iceland sandur de-posits. Journal of Sedimentary Petrology 59: 204-223.
Maizels J.K. 1993. Lithofacies variations within sandur deposits: the role of runoff regime, flow dynamics, and sediment supply characteristics. Sedimentary Geology 85: 299-325.
Maizels J. 1997. Jökulhlaup deposits in proglacial areas. Quaternary Science Reviews 16: 793-819. https://doi.org/10.1016/S02773791(97) 00023-1
Marks L. 2005. Pleistocene glacial limits in the territory of Poland. Przegląd Geologiczny 53(10/2): 988-993.
Marks L., Ber A., Gogołek W., Piotrowska K. (red.). 2006. Mapa geologiczna Polski 1: 500 000 wraz z tekstem objaśniającym. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Marks L., Grabowski J., Stępień U. (red). 2022. Mapa geologiczna Polski 1:500 000. A – Mapa powierzchni terenu. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Miall A.D. 1977. A review of the braided river depositional environment. Earth-Science Reviews 13: 1-62.
Miall A.D. 1978. Lithofacies types and vertical profile models in braided river deposits: a summary. In: Fluvial Sedimentology, ed. Miall, A.D. Canadian Society of Petroleum Geologists 5: 597-604.
Narloch W., Wysota W., Piotrowski J.A. 2013. Sedimentological record of subglacial conditions and ice sheet dynamics of the Vistula Ice Stream (north-central Poland) during the Last Glaciation. Sedimentary Geology 293: 30-44.
Nemec W., Steel R.J. 1984. Alluvial and coastal conglomerates: their significant features and some comments on gravelly mass-flow deposits. Sedimentology of Gravels and Conglomerates Memoir 10, CSPG Special Publications: 1-31.
O’Connor J.E. 1993. Hydrology, hydraulics and geomorphology of the Bonneville Flood. Geological Society of America, Special Paper 274. Boulder: 1-83.
Piotrowski J.A., Larsen N.K., Menzies J., Wysota W. 2006. Formation and subglacial till under transient bed conditions: deposition, deformation, and basal decoupling under Weichselian ice sheet lobe, central Poland. Sedimentology 53: 83-106
Pisarska-Jamroży M., Zieliński T. 2014. Pleistocene sandur rhythms, cycles and megacycles: Interpretation of depositional scenarios and palaeoenvironmental conditions. Boreas 43: 330-348. https://doi.org/10.1111/bor.12041.
Rdzany Z. 1997. Kształtowanie rzeźby terenu między górną Rawką a Pilicą w czasie zaniku lądolodu warciańskiego. Acta Geographica Lodziensia 73.
Rdzany Z. 2009. Rekonstrukcja przebiegu zlodowacenia warty w regionie łódzkim. Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. https://doi.org/10.13140/RG.2.1.4504.4965
Rdzany Z., Frydrych M. 2018. Record of glacial outburst floods in marginal zones and forelands of Scandinavian glaciations in Poland. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Physica 17: 33-40. https://doi.org/10.18778/1427-9711.17.04.
Różycki F., Kluczyński S. 1962. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Łódź Zachód (627), Instytut Geologiczny, Warszawa.
Różycki S.Z. 1967. Plejstocen Polski środkowej na tle przeszłości w górnym trzeciorzędzie. Warszawa.
Russell A.J., Knudsen O. 1999. Controls on the sedimentology of the November 1996 jökulhlaup deposits, Skeiðarársandur, Iceland. Special Publication of the International Association of Sedimentology 28: 315-329. http://dx.doi.org/10.1002/9781444304213.ch23.
Russell A.J., Marren P.M. 1999. Proglacial fluvial sedimentary sequences in Greenland and Icland: a case study from active proglacial environments subject to jökulhlaups. W: A.P. Jones, M.E. Tucker, J.K. Hart (red.). The Description and Analysis of Quaternary Stratigraphic Field Section. Techn. Guide 7. Quaternary Research Assossiation: 171-208.
Rust B.R. 1978. A classification of alluvial channel systems. W: A.D. Miall (red.). Fluvial Sedimentology. Canadian Society of Petroleum Geologists Memoir 5: 187-198.
Rust B.R., Romanelli R. 1975. Late Quaternary subaqueous deposits near Ottawa, Canada. W: A.V. Jopling and B.C. McDonald (red.). Glaciofluvial and glaciolacustrine sedimentation. SEPM Special Publication 23: 177-192.
Sarnacka Z. 1970. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Szczerców (735): 1-68.
Sarnacka Z. 1971. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Szczerców (735). Instytut Geologiczny, Warszawa.
Skompski S. 1971a. Zarys stratygrafii czwartorzędu i rozwoju rzeźby przedpola moren czołowych stadiału mazowiecko-podlaskiego (Warty) między Radomskiem a Działoszynem. Biuletyn Instytutu Geologicznego 254. Z badań czwartorzędu w Polsce 13: 271-308.
Skompski S. 1971b. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej 1:50 000, arkusz Brzeźnica Nowa (772): 1-41.
Skompski S. 1971c. Szczegółowa mapa geologiczna 1:50 000, arkusz Brzeźnica Nowa (772). Instytut Geologiczny, Warszawa.
Turkowska K. 2006. Geomorfologia regionu łódzkiego. Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Tweed F.S., Russell A.J. 1999. Controls on the formation and sudden drainage of glacier-impounded lakes: implications for jökulhlaup characteristics. Progress in Physical Geography 23: 79-110.
Wachecka-Kotkowska L. 2015. Rozwój rzeźby obszaru między Piotrkowem Trybunalskim, Radomskiem a Przedborzem w czwartorzędzie. Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Wągrowski A. 1988. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Radomsko (773). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Wągrowski A. 1990. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej 1:50 000, arkusz Radomsko (773): 1-70.
Williams G.P. 1983. Paleohydrologicalmethods and some examples from Swedish fluvial environments. I. Cobble and boulder deposits. Geografiska Annaler 65A, 227-243. https://doi.org/10.1080/04353676.1983.11880088
Założenia redakcyjne wykonania kartograficznych opracowań tematycznych w postaci Cyfrowej mapy geomorfologicznej w rozdzielczości odpowiadającej skali przeglądowej 1:500 000 w zakresie, o którym mowa w $2 pkt 1 lit. C rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 3 października 2011 r. w sprawie rodzajów kartograficznych opracowań tematycznych i specjalnych. Praca zbiorowa. Gepol Sp. Z o.o., Instytut Geodezji i Kartografii, Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich. Poznań: 1-85.
Zieliński T. 1993. Sandry Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Uniwersytet Śląski 1398: 1-96.
Zieliński T. 2014. Sedymentologia. Osady rzek i jezior. Wyd. Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań.
Zieliński T., Pisarska-Jamroży M. 2012. Jakie cechy litologiczne warto kodować, a jakie nie? Przegląd Geologiczny 60: 387-397.
Zielinski T., Van Loon A.J. 1999. Subaerial terminoglacial fans. I. A semi-quantitative sedimentological analysis of the proximal environment. Geologie en Mijnbouw 77: 1-15.
Zieliński T., Van Loon A. 2000. Subaerial terminoglacial fans III: overview of sedimentary characteristics and depositional model. Geologie en Mijnbouw 79: 93-108. https://doi.org/10.1017/S0016774600021600
Zieliński T., Van Loon A. 2003. Pleistocene sandur deposits represent braidplains, not alluvial fans. Boreas 32: 590–611. doi:10.1111/j.1502-3885.2003.tb01238.x
Ziomek J. 2002. Geologia – Utwory powierzchniowe. W: S. Liszewski (red.) Atlas Miasta Łodzi. Plansza VII Geologia i gleby. Urząd Miasta Łodzi, ŁTN, Łódź.
Żelaźniewicz A., Aleksandrowski P., Buła Z., Karnkowski P.H., Konon A., Oszczypko N., Ślączka A., Żaba J., Żytko K. 2011. Regionalizacja tektoniczna Polski, Komitet Nauk Geologicznych PAN, Wrocław.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Łódzkie Towarzystwo Naukowe
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
