Badania spękań mrozowych w środkowej Polsce
DOI:
https://doi.org/10.26485/BP/1994/33/4Słowa kluczowe:
kliny piaszczyste, szczeliny syngenetyczne, szczeliny epigenetyczne, kriohoryzonty, plejstoceńskie warunki peryglacjalneAbstrakt
Publikacja w języku francuskim.
Tytuł oryginalny: Etudes des fentes de gel en Pologne Centrale
Badania struktur peryglacjalnych w środkowej Polsce mają długą tradycję; rozpoczął je Dylik w 1951 r. i kontynuowało wielu geomorfologów. Wśród tych struktur szczególne znaczenie dla rekonstrukcji paleogeograficznej mają szczeliny mrozowe. W środkowej Polsce szczeliny te są bardzo powszechne i są silnie zróżnicowane genetycznie i stratygraficznie. Struktury te często tworzą układy poligonalne, a wzdłuż stoków są wykształcone w postaci pasów. Wyróżniono trzy główne typy genetyczne, które mają swoje odpowiedniki we współczesnej strefie peryglacjalnej. Istnieją szczeliny mrozowe z: pierwotnym wypełnieniem piaszczystym (kliny piaszczyste), wtórnym wypełnieniem po wytopieniu klina lodowego lub wtórnym wypełnieniem sezonowym. Występują również formy przejściowe. W osadach zlodowacenia elstery znaleziono epigenetyczne i syngenetyczne szczeliny kontrakcji termicznej. Początkowo powstały kliny piaszczyste, co wskazywało na suchość klimatu, a później rozwinęły się kliny lodowe, co wskazywało na bardziej wilgotne warunki. Starsze sekwencje saalianu są generalnie ubogie w szczeliny mrozowe, podczas gdy w młodszych - osadach warciańskich - rozpoznano trzy poziomy stratygraficzne. Pierwszy dobrze rozwinięty poziom w sekwencji vistuliańskiej został datowany na ponad 45 000 lat BP. Następnie, w młodszych osadach vistulianu, rozwinęły się liczne syngenetyczne szczeliny mrozowe wtórnego wypełnienia, a około 24 000 BP zaczęły formować się kliny piaszczyste, podczas gdy maksimum rozwoju wszystkich typów szczelin mrozowych nastąpiło między 21-15 000 lat BP (górny plenivistulian). Okres ten był najchłodniejszym i najsuchszym okresem vistulianu. Jego najwyższa część, młodsza niż 15 000 lat BP, była ponownie uboga w szczeliny mrozowe. Szczeliny mrozowe na łagodnie nachylonych stokach są wygięte na skutek pełzania mrozowego. Kliny piaszczyste utworzone w osadach ilastych odgrywają ważną rolę w infiltracji wód gruntowych.
Bibliografia
Baraniecka, M. D., 1987 - Podstawy stratygrafii plejstocenu kopalni Bełchatów (Bases de la stratigraphie du Pléistocène de la mine Bełchatów). en: Czwartorzęd rejonu Bełchatowa, II Sympozjum, Wroclaw-Warszawa, p. 21-32.
Baraniecka, M. D., Hałuszczak, A., 1982 - Stanowisko osadów organicznych "Buczyna pod brukiem" na przekroju Buczyna (Localité de dépots organiques "Buczyna sous le pavage" de la coupe Buczyna). en: Czwartorzyd rejonu Bełchatowa, I Sympozjum, Wroclaw-Warszawa, p. 248-251.
Baraniecka, M. D., Pazdur, M. F., 1980 - Datowanie metodą 14C wieku bezwzglydnego osadów jeziorno-bagiennych odsłonięcia kopalni Bełchatów (Datation de l'âge absolu des dépôts limono-marécageux par la méthode de 14C dans la coupe de la carrière de lignite de Bełchatów). Przegl. Geol., 7, p. 416.
Berg, T. E., and Black, R. F., 1966 - Preliminary measurements of growth of nonsorted polygons, Victoria Land, Antarctica. American Geophysical Union, Antarctic Research Series, 8, pp. 61-108.
Black, R. F., 1976 - Periglacial features indicative of Permafrost: ice and soil wedges. Quaternary Research, 6, pp. 3-26.
Brodzikowski, K., 1987 - Charakterystyka oraz interpretacja paleogeograficzna osadów formacji "Chojny" (Caractéristique et interprétation paléogéographique des dépôts de la formation "Chojny"). en: Czwartorzęd rejonu Bełchatowa, II Sympozjum, Wrocław-Warszawa, pp. 47-62.
Butrym, J., Cegła, J., Dżułyński, S., Nakonieczny, S., 1964 - New interpretation of "periglacial structures". Folia Quaternaria, 17, 34 p.
Cailleux, A., 1942 - Les actions éoliennes périglaciaires en Europe. Mém. Soc. Géol. France, 46, 176 p.
Czyżewska, T., Wiszniowska, T., 1982 - Szczątki Mammuthus trogontherii (Pohlig) z profilu Chojny IV odkrywki bełchatowskiej (Restes du Mammuthus trogontherii (Pohlig) du profil Chojny IV de la coupe de Bełchatów). Czwartorzęd rejonu Bełchatowa, I Sympozjum, Wrocław-Warszawa , pp. 147-149.
Danilova, N. S., 1956 - Gruntovye žily i ikh proishoždene (Veines de sol et leur origine). Mat. k osnovam učenya o merzlykh zonakh zemnoy kory, 3, (en russe), pp. 108-111.
Dylik, J., 1951 - Some periglacial structures in Pleistocene deposits of Middle Poland. Bull. Soc. Sci. et Lettr. de Łódź, vol. III, 2, pp. 1-6.
Dylik, J., 1952 - Peryglacjalne struktury w plejstocenie środkowej Polski (summary: Periglacial structures in the Pleistocen deposits of Middle Poland). Biul. Państ. Inst. Geol., 66, pp. 53-113.
Dylik, J., 1953 - O peryglacjalnym charakterze rzeźby środkowej Polski (résumé: Du caractère périglaciaire de la Pologne Cenrale). Acta Geogr. Univ. Lodziensis, 4, 109 p.
Dylik, J., 1960 - Sur le système triparti de la stratigraphie du Pléistocène dans les pays d'accumulation glaciaire, Biul. Peryglacjalny, 9, pp. 25-39.
Dylik, J., 1963 - Nowe problemy wiecznej zmarzliny plejstoceńskiej (résumé: Nouveaux problèmes du pergélisol pléistocène). Acta Geogr. Lodziensia, 17, 93 p.
Dylik, J., 1965 - Right and wrong in sceptical views on the problem of periglacial phenomena revealed in Pleistocene deposits. Bull. Soc. Sci. et Lettr. de Łódź, vol. XVI, 8, 28 p.
Dylik, J., 1966 - Problems of ice-wedge structures and frost-fissure polygons. Biul. Peryglacjalny, 15, pp. 241-291.
Dylik, J., 1967 - The main elements of Upper Pleistocene paleogeography in Central Poland. Biul. Peryglacjalny, 16, pp. 85-115.
Dylik, J., 1968 - The earliest warmer substage of the Würm (Amersfoort) in Poland. Bull. Soc. Sci. et Lettr. de Łódź, vol. XIX, 4, 15 p.
Dylikowa, A., 1956 - Kliny zmarzlinowe w Sławęcinie (summary: The ice-wedges at Sławęcin, p. 129-133). Biul. Peryglacjalny, 3, pp. 47-59.
Dylikowa, A., 1961 - Structures de pression congélistatique et structure de gonflement par le gel de Katarzynów près de Łódź. Bull. Soc. Sci. et Lettr. de Łódź, 12, 19, 23 p.
Dylikowa, A., 1964 - Les dunes de la Pologne Centrale et leur importance pour la stratigraphie du Pléistocène tardif. Report of the VIth International Congress on Quaternary, Warsaw 1961, 4, pp. 67-80.
Filipiuk, A., 1960 - Kliny zmarzlinowe w Podzamczu (summary: Ice-wedges in Podzamcze, p. 155-157). Biul. Peryglacjalny, 7, pp. 39-47.
French, H. M., and Goździk, J. S., 1988 - Pleistocene epigenetic and syngenetic frost fissures, Bełchatów, Poland. Can. J. Earth Sci., 25, pp. 2017-2027.
Gallwitz, H., 1949 - Eiskeile und glaziale Sedimentation. Geologica, 2, pp. 1-24.
Gołąb, J., 1956 - Kliny zmarzlinowe jako drogi przewodzące wód gruntowych (in extenso: Ice-wedges as ground-water conductors, p. 135-137). Biul. Peryglacjalny, 3, pp. 61-64.
Goździk, J. S., 1964 - L'étude de la répartition topographique des structures périglaciaires. Biul. Peryglacjalny, 14, pp. 217-249.
Goździk, J. S., 1967 - Fauchage des fentes en coin dû aux mouvements de masses sur de pentes douces. Biul. Peryglacjalny, 16, pp. 133-146.
Goździk, J. S., 1970 - Geneza szczelin zmarzlinowych w regionie łódzkim w swietle analizy ich wypełnien (résumé: Genèse des fentes de gel dans la région de Łódź à lumière de l'analyse de leur remplissages). Acta Geogr. Lodziensia, 24, pp. 181-196.
Goździk, J., 1973 - Geneza i pozycja stratygraficzna struktur peryglacjalnych w środkowej Polsce (summary: Origin and stratigraphical position of periglacial structures in Middle Poland). Acta Geogr. Lodziensia, 31, 117 p.
Goździk, J., 1976 - O szczelinowych strukturach pasowych w Polsce (summary: Stripe structures in Poland). Acta Geogr. Lodziensia, 37, pp. 7-23.
Goździk, J., 1980a - Osady i struktury peryglacjalne z plejstocenu okolic Bełchatowa (Dépôts et structures périglaciaires du Pléistocène aux environs de Bełchatów). Przewodnik LII Zjazdu Pol. Tow. Geologicznego, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, pp. 322-325.
Goździk, J., 1980b - Zastosowanie morfoskopii i graniformametrii do badan osadów w kopalni węgla brunatnego Bełchatów (L'application de la morphoscopie et de la graniformamétrie pour les études des dépôts dans la mine de lignite de Bełchatów). Studia Regionalne, 4, pp. 101-114.
Goździk, J. S., 1986 - Structures de fentes à remplissage primaire sableux du Vistulien en Pologne et leur importance paléogéographique. Biul. Peryglacjalny, 31, pp. 71-105.
Goździk, J., 1987 - Osady i struktury peryglacjalne w klasyfikacji stratygraficznej czwartorzędu Polski (summary: Periglacial sediments and structures in stratigraphic classification of the Quaternary in Poland). Kwartalnik Geologiczny, 31, 1, pp. 175-184.
Goździk, J., Jastrzębska-Mamełka, M., 1982 - Osady eemskie w kopalni węgla brunatnego Bełchatów (Dépôts éemiens dans la mine du lignite Bełchatów). Czwartorzęd rejonu Bełchatowa, I Sympozjum, Wrocław-Warszawa, p. 158-163.
Goździk, J., Pazdur, M. F., 1987 - Frequency distribution of 14C dates from the territory of Poland in the time interval 12-45 kyr BP and its paleogeographical implications. Zesz. Nauk. Politechniki Sląskiej, ser. Mat.-Fiz., Geochronometria, 4, pp. 27-42.
Harry, D. G., Goździk, J. S., 1988 - Ice wedges: growth, thaw transformation, and palaeoenvironmental significance. Jour. of Quaternary Science, 3, 1, p. 39-55.
Jahn, A., 1975 - Problems of the periglacial zone. PWN, Warszawa, 223 p.
Janczyk-Kopikowa, Z., 1980 - Flora osadów jeziornych w Piaskach (Flore des dépôts lacustres à Piaski). Przewodnik LII Zjazdu Pol. Tow. Geologicznego, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 322 p.
Janczyk-Kopikowa, Z., 1982 - Flory kopalne rejonu Bełchatowa (Flore fossile de la région de Bełchatów). Czwartorzęd rejonu Bełchatowa, I Sympozjum, Wrocław-Warszawa, pp. 36-40.
Janczyk-Kopikowa, Z., 1987 - Flory interglacjalne i interstadialne w kopalni Bełchatów (Flore interglaciaire et interstadiaire dans la mine de Bełchatów). Czwartorzęd rejonu Belchatowa, II Sympozjum, Wrocław-Warszawa, 33-34.
Jastrzębska-Mamełka, M., 1985 - Interglacjał eemski i wczesny vistulian w Zgierzu-Rudunkach na Wyżynie Łódzkiej (summary: The Eemian interglacial and the Early Vistulian at Zgierz-Rudunki in the Łódź Plateau). Acta Geogr. Lodziensia, 53, 75 p.
Klatkowa, H., 1965 - Niecki i doliny denudacyjne w okolicach Łodzi (résumé: Vallons en berceau et vallées sèches aux environs de Łódź). Acta Geogr. Lodziensia, 19, 141 p.
Klatkowa, H., 1981 - Dépôts de vallées périglaciaires en Pologne Centrale. Recherches Géographiques à Strasbourg, 16, no spec. 17, pp. 179-186.
Klatkowa, H., 1990 - Synsedimentary frost cracks of the Warta cola sub-stage and their paleogeographical significance. Quaternary Studies in Poland, 9, 33-50.
Kozarski, S., Mocek, A., Nowaczyk, B., Tobolski, K., 1982 - Etapy i warunki rozwoju wydm w Budzyniu kolo Chodzieży w świetle analizy radiowyglowej, paleobotanicznej i pedologicznej (summary: Development stages and conditions of the dune at Budzyn near Chodzież in the light of radiocarbon, paleobotanical and pedologic analyses). Roczn., Glebozn., 33, pp. 159-174.
Krzemiński, T., 1965 - Przełom doliny Warty przez Wyżynę Wieluńską (résumé: La percée de la Warta par le Plateau de Wieluń). Acta Geogr. Lodziensia, 21, 95 p.
Krzemiński, T., 1970 - Osady i struktury peryglacjalne w wieluńskim odcinku doliny Warty (résumé: Dépôts et structures périglaciaires dans la vallée de la Warta près de Wieluń). Acta Geogr. Lodziensia, 24, pp. 305-316.
Kuydowicz-Turkowska, K., 1975 - Rzeczne procesy peryglacjalne na tle morfogenezy doliny Mrogi (résumé: Processus fluviaux périglaciaires sur le fond de la morphogènese de la vallée de la Mroga). Acta Geogr. Lodziensia, 36, 122 p.
Laskowska, W., 1960 - Kopalne struktury poligonalne na glinach zwałowych (summary: Fossil polygonal structures in boulder clay, p. 177-179). Biul. Peryglacjalny, 7, pp. 73-87.
Manikowska, B., 1966 - Gleby młodszego plejstocenu w okolicach Łodzi (résumé: Les sols du Pléistocène Supérieur aux environs de Łódź). Acta Geogr. Lodziensia, 22, 166 p.
Manikowska, B., 1986 - O glebach kopalnych, stratygrafii i litologii wydm Polski środkowej (summary: On the fossil soils, stratigraphy and lithology of the dunes in Central Poland). Acta Geogr. Lodziensia, 52, 137 p.
Manikowska, B., (sous presse) - Lithostratigraphy of the Middle-Polish glaciation deposits in the open pit mine at Bełchatów and the problem of interstadial between the Radomka (maximum) and Warta stages. Quaternary Studies in Poland.
Morawski, W., 1976 - Zmarzlinowe struktury szczelinowe w osadach interglacjału eemskiego z Wawrzyszewa (summary: Frost fissure structures in sediments of the eemian interglacial at Wawrzyszew). Kwart. Geol., 20, 1, pp. 163-182.
Olchowik-Kolasińska, J., 1962 - Genetyczne typy struktur czynnej strefy zmarzliny. Acta Geogr. Univ. Lodziensis, 10, 101 p.
Pierzchałko-Dutkiewiczowa, Ł., 1961 - Nowostawy. en: Guide Book of Excursion C, the Łódź region, VIth INQUA Congress, Warsaw 1961, pp. 55-57.
Pazdur, M., Stankowska, A., Stankowski, W., Tobolski, K., 1979 - Konin (Maliniec, Honoratka, Kleczew). en: Sympozjum on Vistulian stratigraphy of Poland, 1979, Guide-book of Excursion.
Péwé, T. L., 1959 - Sand-wedge polygons (Tesselations) in the McMurdo Sound Region, Antarctica - A progress report, Amer. Jour. of Sci., 257, pp. 545-552.
Péwé, T. L., 1966 - Paleoclimatic significance of fossil ice-wedges, Biul. Peryglacjalny, 15, pp. 65-73.
Raynal, R., 1980 - Du complexe minier à la recherche fondamentale et appliquée sur le milieu naturel: Lignites et quaternaire à Bełchatów (Pologne centrale). Rev. Géogr. de l'Est, 1-2, pp. 89-100.
Romanovskij, N. N., 1977 - Formirovaniye poligonalno-žilnych struktur, Izdat. Nauka, Novosibirsk, 216 p.
Sadłowska, A., 1982 - Rozwój rzeźby międzyrzecza Pilicy, Czarnej i Drzewiczki. Acta Geogr. Lodziensia, 47, 108 p.
Turkowska, K., 1988 - Rozwój dolin rzecznych na Wyżynie Łódzkiej w późnym czwartorzędzie. Acta Geogr. Lodziensia, 57, 157 p.
Washburn, A. L., 1979 - Geocryology: a survey of periglacial processes and environments. Edward Arnold, London, 406 p.
Wieczorkowska, J., 1975 - Rozwój stoków Pagórków Romanowskich na tle paleogeografii obszaru. Acta Geogr. Lodziensia, 35, 118 p.
