Ocena „in abstracto” i ocena „in concreto”

Abstrakt

Przedmiot badań: Ustawodawca posługuje się wieloma niedookreślonymi pojęciami, zwanymi standardami (por. wina, siła wyższa, uzasadnione przekonanie, wady ukryte, przewidywalność szkody, istotna dysproporcja itp.). Każdorazowo standard polega na ocenie zachowania lub sytuacji poprzez porównanie jej z modelem referencyjnym w celu ustalenia, czy dane zachowanie czy też sytuacja są prawidłowe, czy nie. Aby skonstruować ten model referencyjny, sędzia ma do dyspozycji dwie możliwe metody oceny: ocenę in concreto i ocenę in abstracto. To rozróżnienie, choć powszechnie stosowane, nie jest w pełni skonceptualizowane. Celem tego artykułu jest doprecyzowanie, w oparciu o prawo francuskie, tych dwóch sposobów oceny. Artykuł, choć dotyczy prawa francuskiego, może zainteresować polskich prawników, gdyż porusza problematykę obecną we wszystkich porządkach prawnych.

Cel badawczy: Na poziomie teoretycznym celem jest lepsze zrozumienie rozróżnienia pomiędzy oceną in concreto i in abstracto na poziomie praktycznym, zaś określenie dla każdego standardu odpowiedniego trybu oceny.

Metoda badawcza: Przyjęto podejście analityczne polegające na analizie orzecznictwa dotyczącego poszczególnych standardów, aby następnie wyciągnąć wnioski o bardziej ogólnym charakterze.

Wyniki: Ocena in abstracto polega na ocenie standardu poprzez odniesienie go do wzorca zewnętrznego w stosunku do podmiotu, którego ocena dotyczy. Ocena in concreto natomiast polega na ocenie standardu przez odniesienie do wzorca, którym jest (zachowanie) sam(ego) podmiot(u), do którego standard ma zastosowanie.

Ocena in concreto, ze względu na to, że za standard przyjmuje zachowanie samego podmiotu podlegającego osądowi, będzie uprawniona jedynie wówczas, gdy celem normy będzie ochrona tego podmiotu; w przeciwnym razie należy zastosować ocenę in abstracto. W ramach każdej z dwóch podstawowych metod oceny zachodzi podział wewnętrzny.

Ocena in concreto może mieć charakter psychologiczny lub odnosić się do faktów. Ocena psychologiczna in concreto polega na odwołaniu się do tego, co oceniany podmiot myśli, w co wierzy lub co odczuwa. Ocena in concreto oparta na faktach odwołuje się do tego, jak zwykle zachowuje się oceniany podmiot.

Ocena in abstracto może być prosta lub bardziej wyrafinowana. Prosta ocena in abstracto polega na ocenie standardu poprzez odniesienie do jednego wzorca zewnętrznego: rozsądnej osoby.

Ocena bardziej wyrafinowana in abstracto polega z kolei na ocenie standardu poprzez odniesienie do modelu zewnętrznego udoskonalonego w tym sensie, że jest on skonstruowany przy użyciu jednej lub większej liczby cech ocenianego zachowania (patrz: ocena zachowania profesjonalisty w porównaniu z zachowaniem typowego profesjonalisty w tej samej branży).