Zapis procesów ekstremalnych podczas recesji Lądolodu Warciańskiego z Kotliny Sieradzkiej i przyległych wysoczyzn
DOI:
https://doi.org/10.26485/AGL/2024/116/1Słowa kluczowe:
środkowa Polska, zlodowacenie warty, wysoczyzny morenowe, deformacje glacitektoniczne, wody roztopowe, dolina Warty, powódź lodowcowaAbstrakt
Dolina środkowej Warty w Kotlinie Sieradzkiej oraz przyległe tereny wysoczyznowe podlegały w czasie recesji lądolodu warty ekstremalnym procesom glacjalnym i glacifluwialnym (szarżom lodowcowym i powodziom glacjalnym). W artykule przedstawiono dowody na występowanie procesów glacitektonicznych i powodzi glacjalnych. Procesy te były ze sobą powiązane. Zwiększony drenaż wód subglacjalnych podczas powodzi glacjalnej miał wpływ na sprzężenie mechaniczne na kontakcie lądolód-podłoże. Na skutek tego sprzężenia doszło do rozwoju deformacji glacitektonicznych. Mimo niewątpliwego zapisu wysokiej energii w obu przypadkach, umożliwiającego procesy erozyjne i transport dużych ilości wody roztopowej oraz materiału skalnego, ekspresja morfologiczna tych procesów jest umiarkowana. Szarże lodowcowe skutkowały powstawaniem moren pchniętych o formach niewielkich pagórków lub uformowaniem wysoczyzny falistej. Z kolei powodzie glacjalne na obszarze zajętym przez lód i na przedpolu lądolodu były odpowiedzialne za wytworzenie systemów głębokich rozcięć erozyjnych. Są jednak zamaskowane przez osady młodsze, głównie utwory fluwialne vistuliańskie i holoceńskie.
Bibliografia
Benediktsson Í.Ö., Schomacker A., Ingólfsson Ó. 2010. The 1890 surge end moraine at Eyjab-akkajökull, Iceland: a re-assessment of a classic glaciotectonic locality. Quaternary Scien-ce Reviews 29: 484-506.
Bezkowska G. 1993. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej 1:50 000, arkusz Zduńska Wola (662). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Bezkowska G. 1995. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Zduńska Wola (662). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Björnsen H. 1992. Jökulhlaups in Iceland: prediction, characteristics and simulation. Annals of Glaciology 16: 95-106.
Bluck B.J. 1987. Bedforms and clast size changes in gravel-bed rivers. River Channels: Ebvironment and Process. Institute of British Geographers, Special Publication Series 17: 159-178.
Cailleaux A. 1942. Les action éoliennes periglaciaires en Europe. Mémoires de la Société géologique de France 46: 176.
Czyż J., Forysiak J., Kamiński J., Klatkowa H. 2004. Szczegółowa mapa geologiczna Polski, arkusz Dobra (587). Wyd. Geologiczne, Warszawa.
Czyż J., Forysiak J., Kamiński J., Klatkowa H. 2008. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1: 50 000, arkusz Dobra (587). Wyd. Geologiczne, Warszawa.
De Geer G. 1912. A geochronology of the last 12,000 years. Proceedings of the International Congress, Stockholm (1910) 1: 241-257.
Folk R.L., Ward W.C. 1957. Brazos River bar: A study in the significance of grain size parameters. Journal of Sedimentary Petrology 27: 3-26.
Forysiak J. 2005. Rozwój doliny Warty między Burzeninem i Dobrowem po zlodowaceniu Warty. Acta Geographica Lodziensia 90.
Forysiak J., Kamiński J. 2011. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1: 50 000, arkusz Uniejów (588). Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa.
Frydrych M. 2013. Wybrzeże klifowe zbiornika Jeziorsko i jego znaczenie w badaniach geomorfologicznych i paleogeograficznych. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Physica 12: 117-125.
Frydrych M. 2016. Structural and textural response to dynamics of fluvioglacial processes of the Rzymsko esker sediments, Central Poland. Geology, Geophysics & Environment 42(4): 411-428.
Frydrych M., Rdzany Z. 2018. Sedimentary record of a Late Saalian jökulhlaup: Case study in Siedlątków outcrop, Central Poland. Sedimentary Geology 374: 85-97. https://doi.org/10.1016/j.sedgeo.2018.07.007
Goslar T. 1995. Rocznie laminowane osady jeziorne. W: E. Mycielska-Dowgiałło, J. Rutkowski (red.) Badania osadów czwartorzędowych. Wybrane metody i interpretacja wyników. Państwowy Instytut Geologiczny, Komitet Badań Czwartorzędu, Uniwersytet Warszawski, Warszawa: 236-248.
Jaksa A. 2006. Środowiska sedymentacyjne kemów regionu łódzkiego. Acta Geographica Lodziensia 92.
Kamiński J., Forysiak J. 2008. Szczegółowa mapa geologiczna Polski, arkusz Uniejów (588). Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa.
Klatkowa H. 1972. Paleogeografia Wyżyny Łódzkiej i obszarów sąsiednich podczas zlodowacenia warciańskiego. Acta Geographica Lodziensia 28.
Klatkowa H. 1996. Elementy glacitektoniczne w budowie geologicznej i rzeźbie podłódzkiej części środkowej Polski. Acta Geographica Lodziensia 72.
Klatkowa H., Załoba M. 1991. Kształtowanie budowy geologicznej i rzeźby południowego obrzeżenia Basenu Uniejowskiego. W: W. Stankowski (red.) Przemiany Środowiska geograficznego obszaru Konin-Turek. Instytut Badań Czwartorzędu Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań: 33-44.
Klatkowa H., Załoba M. 1992a. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Warta. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Klatkowa H., Załoba M. 1992b. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1: 50 000, arkusz Warta (624). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa: 1-40.
Klatkowa H., Czyż J., Forysiak J. 1999. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Szadek (625). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Klatkowa H., Czyż J., Forysiak J. 2007. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Szadek (625), Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa: 1-31.
Krumbein W.C. 1941. Measurement and geological significance of shape and roundness of sedimentary particles. Journal of Sedimentary Research 11P: 64-72. doi:10.1306/D42690F3-2B26-11864800010 2C1865D
Krygowski B. 1972. Nizina Wielkopolska. W: R. Galon (red.) Geomorfologia Polski, tom 2. PWN, Warszawa: 186-223.
Krzemiński T. 1974. Geneza młodoplejstoceńskiej rzeźby glacjalnej w dorzeczu środkowej Warty. Acta Geographica Lodziensia 33.
Krzemiński T. 1997. Cechy rozwoju i zaniku lądolodu warciańskiego w środkowej Polsce. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Physica 1: 47-65.
Lunt I.A., Bridge J.S., Tye R.S. 2004. A quantitative, three-dimensional depositional model of gravelly braided rivers. Sedimentology 51: 377-414.
Maizels J.K. 1993. Lithofacies variations within sandur deposits: the role of runoff regime, flow dynamics, and sediment supply characteristics. Sedimentary Geology 85: 299-325.
Maizels J. 1997. Jökulhlaup deposits in proglacial areas. Quaternary Science Reviews 16: 793-819. https://doi.org/10.1016/S0277-3791(97)000 23-1
Marks L., Grabowski J., Stępień U. (red.) 2022. Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa.
Miall A.D. 1978. Lithofacies types and vertical profile models in braided river deposits: a summary. W: A.D. Miall (red.) Fluvial Sedimentology. Canadian Society of Petroleum Geologists: 597-604.
Nemec W., Steel R.J. 1984. Alluvial and coastal conglomerates: their significant features and some comments on gravelly mass-flow deposits. Sedimentology of Gravels and Conglomerates Memoir 10, CSPG Special Publications: 1-31.
Paluszkiewicz R. 1998. Struktury deformacyjne warwitów na przykładzie stanowiska Przewłoki (Pomorze Zachodnie). W: A. Kostrzewskiego (red.) Rzeźba i osady czwartorzędowe obszarów współczesnego i plejstoceńskiego zlodowacenia półkuli północnej. Uniwersytet Adama Mickiewicza, Seria Geografia 58: 167-180.
Powers M.C. 1953. A new roundness scale form sedimentary particles. Journal of Sedimentary Petrology 23: 117-119.
Rdzany Z. 2009. Rekonstrukcja przebiegu zlodowacenia warty w regionie. Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Rdzany Z., Szmidt A., Kossowski M. 2024. Zmiany morfologiczne cofki Zbiornika Jeziorsko na tle przemian dna doliny Warty między Woźnikami a Uniejowem w antropocenie. Acta Geographica Lodziensia 116: 51--70.
Różycki S.Z. 1967. Plejstocen Polski środkowej na tle przeszłości w górnym trzeciorzędzie, Warszawa.
Różycki S.Z. 1972. Plejstocen Polski środkowej na tle przeszłości w górnym trzeciorzędzie. Warszawa.
Russell A. J., Knudsen Ó. 2002. The effects of glacier outburst flood flow dynamics on ice-contact deposits: November 1996 jökulhlaup, Skeiðarársandur, Iceland. W: I.P. Martini, V.R. Baker, G. Garzón (red) Flood and Megaflood Processes and Deposits: Recent and Ancient Examples. Special Publication of the International Association of Sedimentologists 32: 67-83.
Russell A.J., Marren P.M. 1999. Proglacial fluvial sedimentary sequences in Greenland and Icland: a case study from active proglacial environments subject to jökulhlaups. W: A.P. Jones, M.E. Tucker, J.K. Hart (red.) The Description and Analysis of Quaternary Stratigraphic Field Section. Technical Guide 7. Quatern. Res. Ass.: 171-208.
Rust B.R. 1978. A classification of alluvial channel systems. W: A.D. Miall (red.) Fluvial Sedimentology. Canadian Society of Petroleum Geologists Memoir 5: 187-198.
Solon J., Borzyszkowski J., Bidłasik M., Richling A., Badora K., Balon J., Brzezińska-Wójcik T., Chabudziński Ł., Dobrowolski R., Grzegorczyk I., Jodłowski M., Kistowski M., Kot R., Krąż P., Lechnio J., Macias A., Majchrowska A., Malinowska E., Migoń P., Myga-Piątek U., Nita J., Papińska E., Rodzik J., Strzyż M., Terpiłowski S., Ziaja W. 2018. Physico-geographical meso-regions of Poland: Verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data. Geographia Polonica 91(2).
Włodarski W., Gruszka B., Frydrych M., Rdzany Z., Biernacka J. 2023. Rola sedymentacji synfałdowej w rozwoju strukturalnym moreny pchniętej podczas recesji zlodowacenia warty. W: M. Widera, P. Hermanowski (red.) Przewodnik Terenowych Warsztatów Terenowych „Sedymentologia i rozwój strukturalny osadów rzecznych i lodowcowych kenozoiku Polski środkowej”, Instytut Geologii, Poznań: 32-48.
Włodarski W., Jaskulski M. 2009. Złożone układy spękań w kemach z wyciśniętym jądrem na wybranych przykładach. Implikacje środowiskowe. Prace Państwowego Instytutu Geologicznego 194: 101-118.
van der Wateren D.F.M. 1995. Structural geology and sedimentology of push moraines: processes of soft sediment deformation in a glacial environment and the distribution of glaciotectonic styles. Mededelingen Rijks Geologische Dienst 54: 1-168.
Załoba M. 1992. Przejawy dynamiki podłoża w geologicznym i morfologicznym kształtowaniu wybranego odcinka doliny środkowej Warty. Acta Geographica Lodziensia 63: 107-116.
Załoba M. 1993. Siedlątków. Profil osadów glacigenicznych na tle budowy geologicznej i paleogeografii Basenu Uniejowskiego. Przewodnik terenowy konferencji „Stratygrafia i paleogeografia zlodowacenia warty”, 28.09-1.10.1993, Łódź: 5-11.
Załoba M. 1996a. Ślady oscylacji lądolodu warciańskiego we wschodniej części międzyrzecza Warty i Prosny. Acta Geographica Lodziensia 71: 275-288.
Załoba M. 1996b. Uwagi dotyczące wykształcenia i mechanizmów deformacji struktur glacitektonicznych w Pagórkach Warciańskich. Acta Geographica Lodziensia 72: 153-210.
Założenia redakcyjne wykonania kartograficznych opracowań tematycznych w postaci Cyfrowej mapy geomorfologicznej w rozdzielczości odpowiadającej skali przeglądowej 1:500 000 w zakresie, o którym mowa w $2 pkt 1 lit. C rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 3 października 2011 r. w sprawie rodzajów kartograficznych opracowań tematycznych i specjalnych. Praca zbiorowa. 2021. Gepol Sp. Z o.o., Instytut Geodezji i Kartografii, Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich, Poznań: 1-85.
Zieliński T. 2014. Sedymentologia. Osady rzek i jezior. Wyd. Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań.
Zielinski T., Van Loon A. J. 1999. Subaerial terminoglacial fans. I. A semi-quantitative sedimentological analysis of the proximal environment. Geologie en Mijnbouw 77: 1-15.
Zieliński T., Van Loon A. 2000. Subaerial terminoglacial fans III: overview of sedimentary characteristics and depositional model. Geologie en Mijnbouw 79: 93-108 https://doi.org/10.1017/S0016774600021600
Zieliński, T., Van Loon A. 2003. Pleistocene sandur deposits represent braidplains, not alluvial fans. Boreas 32: 590-611. doi:10.1111/j.1502-3885.2003.tb01238.x
Zieliński T., Pisarska-Jamroży M. 2012. Jakie cechy litologiczne warto kodować, a jakie nie? Przegląd Geologiczny 60: 387-397.
Ziomek J., Baliński W. 2007. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Sieradz (661). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Ziomek J., Baliński W. 2008. Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1: 50000, arkusz Sieradz (661). Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Łódzkie Towarzystwo Naukowe
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
