"Acumen metaphoricum", czyli o siedemnastowiecznych ujęciach teorii konceptu
DOI:
https://doi.org/10.26485/me.2024.2-03Słowa kluczowe:
koncept – teoria, retoryka – XVII wiek, poetyka – XVII wiek, Gracián Baltasar (1601–1658), Masen Jacob (1606–1681), Sarbiewski Maciej Kazimierz (1595–1640), Tesauro Emanuele (1592–1675)Abstrakt
The article analyses and compares 17th-century theories of conceit developed by Maciej Kazimierz Sarbiewski, Baltasar Gracián, Jacob Masen and Emanuele Tesauro. One of the most significant phenomena in the evolution of theoretical approaches was the growing tendency towards formalism and scholasticism. However, this does not justify the opinion sometimes expressed by researchers that the conceit has lost its cognitive value in favour of purely ornamental character.
Bibliografia
Arystoteles (1992). O duszy. Tłum. P. Siwek. W: Arystoteles, Dzieła wszystkie. T. 3 (s. 8–146). Warszawa: PWN.
Arystoteles (2001a). Poetyka. Tłum. H. Podbielski. W: Arystoteles, Dzieła wszystkie. T. 6 (s. 574–626). Warszawa: PWN.
Arystoteles (2001b). Retoryka. Tłum. H. Podbielski. W: Arystoteles, Dzieła wszystkie. T. 6 (s. 302–478). Warszawa: PWN.
Cortese, G. Avvertimenti nel poetare. W: Trattati di poetica e retorica del cinquecento. (1974). A cura di B. Weinberg. T. 4 (s. 177–192). Bari: Giuseppe Laterza e Figli.
Eco, U. (2003). Wyspa dnia poprzedniego. Tłum. A. Szymanowski. Warszawa: Noir sur Blanc.
Gracián, B. (1642). Arte de ingenio, tratado de la agudeza. Madrid: Iuan Sanchez.
Gracián, B. (2020). Sztuka geniuszu. Traktat o koncepcie. Tłum. P. Sobolczyk, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN.
Grodzicki, F. (1745). Theatrum eloquentiae. Leopoli: typis Collegii Societatis Jesu.
Knittel, K. (1682). Theses curiosiores ex universa Aristotelis philosophia. Pragae: typis Universitatis Carolo-Ferdinandeae in Collegio Societatis Jesu ad S. Clementem,
Masen, J. (1649). Ars nova argutiarum. Colloniae Agrippinae: apud Ioannem Antonium Kinchium.
Masen, J. (1664). Speculum imaginum veritatis occultae. Coloniae Ubiorum: sumptibus Ioannis Antonii Kinchii.
Morhoff, D.G. (1747). Polyhistor literarius, philosophicus et practicus. Lubecae: sumptibus Petri Boeckamnii.
Pontanus, J. (1597). Poeticarum institutionum libri tres. Ingolstadii: excudebat Adam Sartorius.
Radau, M. (1661). Orator extemporaneus, sive artis oratoriae breviarium bipartitum. Lipsiae: sumptibus Christiani Kirchneri, typis Wittigavianis.
Sarbiewski, M.K. (1954). O poezji doskonałej. Oprac. S. Skimina, tłum. M. Plezia. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo PAN (=Biblioteka Pisarzów Polskich. Seria B. 4).
Sarbiewski, M.K. O poincie i dowcipie, czyli Seneka i Marcjalis. W: Wykłady poetyki (1958). Tłum. i oprac. S. Skimina (s. 1–41). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo PAN (=Biblioteka Pisarzów Polskich. Seria B. 5).
Tesauro, E. (1698). Idea argutae et ingeniosae dictoinis. Francofurti et Lipsiae: sumptibus Joan. Melchioris Süstermanni.
Tesauro, E. Luneta Arystotelesowska. Tłum. W. Nowicka. W: M. Cytowska i T. Michałowska (oprac.) (1999). Źródła wiedzy teoretycznoliterackiej w dawnej Polsce (s. 453–466). Warszawa: PWN.
Tesauro, E. (2015). Idea wymowy opartej na argucji i pełnej finezji. Tłum. i oprac. I. Słomak i K. Kardas. Terminus, 17 (2), 379–416.
Curtius, E.R. (1997). Literatura europejska i łaińskie średniowiecze. Tłum. i oprac. A. Borowski. Kraków: TAiWPN Universitas.
Gostyńska, D. (1991). Retoryka iluzji. Koncept w poezji barokowej. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN.
Hocke, G.R. (2015). Świat jako labirynt. Tłum. M. Chojnacki. T. 2: Manieryzm w literaturze. Gdańsk: słowo/obraz/terytoria.
Klaniczay, T. (1986). Renesans. Manierzyzm. Barok. Wybór i posł. J. Ślaski, tłum. E. Cygielska. Warszawa: PWN.
Korolko, M. (1980). Wyniki i perspektywy badań nad barokową prozą oratorską. W: Z.J. Nowak (red.). Wśród zagadnień polskiej literatury barokowej. Cz. 1: Światopogląd, genologia, topika (s. 47–59). Katowice: Uniwersytet Śląski.
Kwosek, J. (2013). Scholastyczne inspiracje De acuto et arguto Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. W: K. Kaczor-Scheitler, M. Kuran i M. Kuran (red.). Piśmiennictwo zakonne w dobie staropolskiej (s. 244–250). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Michałowska, T. (1974). Staropolska teoria genologiczna. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Mikołajczak, A.W. (1998). Studia Sarbieviana. Gniezno: Tum.
Niebelska-Rajca, B. (2005). Cudowność, paralogizm i koncept. W: L. Ślęk, A. Karpiński i W. Pawlak (red.). Koncept w kulturze staropolskiej (s. 29–45). Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
Niebelska-Rajca, B. (2018). Kłopot z wyobraźnią. Pojęcie „phantasia-imaginatio” w teorii twórczości renesansu i baroku. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Otwinowska, B. (1968). „Concors dicordia” Sarbiewskiego w teorii konceptyzmu. Pamiętnik Literacki, 59 (3), 81–110.
Otwinowska, B. (2002). Koncept. W: T. Michałowska, B. Otwinowska i E. Sarnowska-Temeriusz (red.). Słownik literatury staropolskiej (s. 389–393). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Pawlak, W. (2005). Koncept w polskich kazaniach barokowych. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
Prejs, M. (2005). Konceptyzm czasów saskich – próba oglądu kierunku przmian. W: L. Ślęk, A. Karpiński i W. Pawlak (red.). Koncept w kulturze staropolskiej (s. 185-196). Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
Sarnowska-Temeriusz, E. (1995). Przeszłość poetyki. Od Platona do Giambattisty Vica. Warszawa: PWN.
Sinko, T. (1918). Poetyka Sarbiewskiego. Kraków: Akademia Umiejętności.
Sobolczyk, P. (2020), Wprowadzenie. W: B. Gracian,. Sztuka geniuszu. Traktat o koncepcie (s. 9-96). Tłum. P. Sobolczyk, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN.
Tatarkiewicz, W. (1976). Dzieje sześciu pojęć. Warszawa: PWN.
Tuve, R. (1972). Elizabethan and Metaphysical Imagery. Renaissance Poetics and Twentieth-Century Critics. Ed. 9. Chicago–London: The University of Chicago Press.
Ulčinaitė, E. (1984). Teoria retoryczna w Polsce i na Litwie w XVII wieku. Próba rekonstrukcji schematu retorycznego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Wanamaker, M.C. (1975). Discordia Concors. The Wit of Metaphysical Poetry. Port Washington–London: Kennikat Press.
Weinrich, H. (1971). Semantyka śmiałej metafory. Tłum. R. Handke. Pamiętnik Literacki, 62 (4), 243–264.
