Od Luhmanna do Latoura i z powrotem na przykładzie architektury zrównoważonej
DOI:
https://doi.org/10.26485/PS/2021/71.1/5Słowa kluczowe:
architektura, system autopojetyczny, teoria aktora-sieci, quasi-obiekt, Bruno Latour, Niklas Luhmann, architektura zrównoważonaAbstrakt
Głównym celem artykułu jest wskazanie zalet naprzemiennego stosowania teorii aktora-sieci i teorii autopojetycznych systemów społecznych w obszarze socjologii architektury. Mimo że podejścia te różnią się zasadniczo oraz proponują inne metody analizy, obserwacji i opisu procesów i zjawisk architektonicznych, to w tekście skupiam się na tym, na ile mogą być one komplementarne i dawać głębszy wgląd w to, w jaki sposób i w oparciu o jakie zasady projekty i budynki są wytwarzane. W pierwszej części artykułu przyglądam się podstawowym pojęciom i założeniom tych teorii, ich mocnym stronom, które pozwalają rozumieć architekturę jako system i sieć materialno-dyskursywnych obiektów. W drugiej części, na przykładzie koncepcji architektury zrównoważonej jako nowej struktury sensu w systemie architektury, która jest wykonywana (ang. enacted) w toku socjotechnicznych praktyk, wskazuję na korzyści płynące z łączenia ANT z podejściem Luhmanna, czy lepiej – z przechodzenia pomiędzy nimi, oraz daję praktyczne wskazówki dla dalszych badań nad systemem architektury i praktyką projektową.
Bibliografia
Abriszewski Krzysztof. 2008. Drogi wartości: Toruńska przestrzeń i jej podmioty moralne. W: Do Torunia kupić kunia: w 60. rocznicę założenia oddziału toruńskiego Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, H. Czachowski, A. Mianecki (red.), 65–78. Toruń: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.
Abriszewski Krzysztof. 2010. Wszystko otwarte na nowo. Teoria Aktora-Sieci i filozofia kultury. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Abriszewski Krzysztof. 2015. „Teoria aktora-sieci jako teoria kultury”. Prace Kulturoznawcze 18: 99–116.
Adam Abderisak, Pernilla Gluch, Jonas Julin. 2014. Using actor-network theory to understand knowledge sharing in an architecture firm. In: Proceedings 30th Annual ARCOM Conference, 1–3 September 2014, A. Raidén, E. Aboagye-Nimo (eds.), 1235–1244. Portsmouth, UK: A ssociation of Researchers in Construction Management.
Afeltowicz Łukasz. 2012. Modele, artefakty, kolektywy: Praktyka badawcza w perspektywie współczesnych studiów nad nauką. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Afeltowicz Łukasz, Michał Wróblewski. 2013. „A-socjo-logia choroby. Studium kontrowersji wokół etiologii, diagnozy i terapii ADHD”. Avant: pismo awangardy filozoficzno-naukowej 4(1): 77–117. https://doi.org/10.12849/40102013.0106.0005.
Afeltowicz Łukasz, Krzysztof Pietrowicz. 2013. Maszyny społeczne. Wszystko ujdzie, o ile działa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Alejandro Aravena. 2018. Interview: To design is to prefer. https://www.youtube.com/watch?v=trylBuckSCA&ab_channel=LouisianaChannel [access: 13.08.2021].
Bać Anna. 2016. Zrównoważenie w architekturze. Od idei do realizacji na tle doświadczeń kanadyjskich. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej.
Callon Michel. 1996. “Le Travail de la Conception en Architecture”. Les cahiers de la recherche architecturale 37(1): 25–35.
Callon Michel, Yuval Millo, Fabian Muniesa (eds.). 2007. Market devices. Oxford: Blackwell.
Certeau Michel de. 2008. Wynaleźć codzienność. Sztuki działania, tłum. K. Thiel-Jańczuk. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
European Commission. 2021. The European Commission’s New European Bauhaus website. https://europa.eu/new-european-bauhaus/ [access: 13.03.2022].
Farías Ignacio. 2014. “Virtual attractors, actual assemblages: How Luhmann’s theory of communication complements actor-network theory”. European Journal of Social Theory 17(1): 24–41.
Fischer Joachim. 2020. Architektur als «schweres Kommunikationsmedium» der Gesellschaft. Architektursoziologische Überlegungen. In: Interdisziplinäre Architektur-Wissenschaft: Praxis – Theorie – Methodologie – Forschung, K. Berr, A. Hahn (eds.), 93–115. Wiesbaden: Springer VS. https://doi.org/10.1007/978-3-658-29634-6_5.
Flor Dorota. 2010. „Architektura a budowanie więzi społecznych – kształtowanie przestrzeni w oparciu o podstawy psychologii środowiskowej”. Budownictwo i Architektura 6(1): 5–12.
Guggenheim Michael. 2009a. “Building memory: Architecture, networks and users”. Memory Studies 2(1): 39–53. https://doi.org/10.1177/1750698008097394.
Guggenheim Michael. 2009b. Mutable immobiles. Change of use of buildings as a problem of quasi-technologies. In: Urban assemblages. How Actor-Network Theory transforms urban studies, I. Farias, T. Bender (eds.), 161–178. Abington–New York: Routledge.
Guggenheim Michael. 2011. (Un-)Building social systems. The concrete foundations of functional differentiation. In: Comunicaciones, semánticas y redes. Usos y desviaciones de la sociologia de Niklas Luhmann, I. Farias, J. Ossandon (eds.), 245–277. Mexico City: Universidad Iberoamericana.
Gurowska Małgorzata, Monika Rosińska, Agata Szydłowska (red.). 2020. ZOEpolis. Budując wspólnotę ludzko-nieludzką. Warszawa: Wydawnictwo Fundacja Bęc Zmiana.
Hansmann Sabine. 2021. Monospace and multiverse: Exploring space with Actor-Network- Theory. Verlag, Bielefeld: transcript.
Hauschild Michael Z., Ralph K. Rosenbaum, Stig Irving Olsen (eds.). 2018. Life cycle assessment. Theory and practice. Cham: Springer International Publishing.
Houdart Sophie, Chihiro Minato. 2009. Kuma Kengo: An unconventional monograph, trans. L. Lyall. Paris: Éditions Donner Lieu.
Janas Krzysztof. 2019. „Fuck context, czyli splatając architekturę ze społeczeństwem”. Prace Kulturoznawcze 23(4): 47–60. https://doi.org/10.19195/0860-6668.23.4.4.
Kaczmarczyk Michał. 2012. Radykalny funkcjonalizm Niklasa Luhmanna na tle współczesnej teorii społecznej. W: Systemy społeczne: zarys ogólnej teorii, N. Luhmann, XIX–LVII, tłum. M. Kaczmarczyk. Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS.
Koolhaas Rem. 2017. Co się stało z urbanistyką? W: Śmieciowa przestrzeń, R. Koolhaas, 57–65, tłum. M. Wawrzyńczak, Warszawa: Centrum Architektury.
Koźmińska Urszula. 2013. “New materials in housing. reuse, recycling, upcycling, cradle-tocradle – the future or a utopia?”. Środowisko Mieszkaniowe 11: 256–263.
Landgren Mathilde, Lotte M.B. Jensen. 2018. “How does sustainability certification affect the design process? Mapping final design projects at an architectural office”. Architectural Engineering and Design Management 14(4): 292–305.
Latour Bruno. 1992. Where are the missing masses? Sociology of a few mundane artefacts. In: Shaping technology, building society: Studies in sociotechnical change, W.E. Bijker, J. Law (eds.), 225–258. Cambridge, Mass.: MIT Press.
Latour Bruno. 1996. Aramis, or the love of technology. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Latour Bruno. 2007. „Ostukując architekturę Koolhaasa laseczką ślepca”, tłum. A. Leśniak. Architektura – Murator 1(148). http://www.bruno-latour.fr/sites/default/files/downloads/P-117-KOOLHAS-POLONAIS.pdf. [dostęp: 14.08.2021].
Latour Bruno, Albena Yaneva. 2008. “«Give me a gun and I will make all buildings move»: An A NT’s view of architecture”. In: Explorations in architecture: Teaching, design, research, R. Geiser (ed.), 80–89. Basel: Birkhäuser.
Latour Bruno. 2010. Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci, tłum. A. Derra, K. Abriszewski. Kraków: Universitas.
Latour Bruno. 2012. „Wizualizacja i poznanie: Zrysowywanie rzeczy razem”, tłum. M. Frąckowiak, A. Derra. Avant: Pismo Awangardy Filozoficzno-Naukowej III(2012): 207–257.
Latour Bruno. 2013. „Technologia jako utrwalone społeczeństwo”, tłum. Ł. Afeltowicz. Avant: Pismo Awangardy Filozoficzno-Naukowej 4(1): 17–48. https://doi.org/10.12849/40102013.0106.0002.
Latour Bruno, Steve Woolgar. 2020. Życie laboratoryjne. Konstruowanie faktów naukowych, tłum. K. Abriszewski, P. Gąska, M. Smoczyński, A. Zabielski. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury.
Law John. 2014. Uwagi na temat teorii aktora-sieci: Wytwarzanie ładu, strategia i heterogeniczność, tłum. K. Abriszewski. W: Studia nad nauką i technologią. Wybór tekstów, E. Bińczyk, A. Derra (red.), 215–242. Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK.
Lis Piotr, Jolanta Piesyk. 2016. “Energy consumption and energy efficiency of buildings”. Fizyka Budowli w Teorii i Praktyce 8(3): 21–28.
Loukissas Yanni Alexander. 2012. Co-designers: Cultures of computer simulation in architecture. Abingdon–New York: Routledge.
Löw Martina, Silke Steets. 2014. The spatial turn and the sociology of built environment. In: Routledge Handbook of European sociology, S. Koniordos, A. Kyrtsis (eds.), 211–224. London: Routledge.
Luhmann Niklas. 2003. Semantyka miłości: O kodowaniu intymności, tłum. J. Łoziński. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Luhmann Niklas. 2012. Systemy społeczne: Zarys ogólnej teorii, tłum. M. Kaczmarczyk. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
Luhmann Niklas. 2018. Die Gesellschaft der Gesellschaft. Auflage, Frankfurt am Main: Suhrkamp.
Łukasiuk Magdalena. 2011. „Socjologia architektury w badaniach krajobrazu kulturowego miasta”. Przegląd Socjologiczny LX (2–3): 93–109.
Łukasiuk Magdalena. 2015. „Lokalność w kontekście architektury i atmosfery”. Societas/Communitas 1–2 (19–20): 225–235.
Łukasiuk Magdalena. 2018. „Atmosfera jako fenomen i kategoria badawcza”. Societas/Communitas 2(26): 107–120.
Matuszek Krzysztof. 2017. Niklasa Luhmanna socjologia bez człowieka. Kraków: Księgarnia Akademicka.
McLennan Jasof F. 2004. The philosophy of sustainable design. Kansas City: Ecotone Publishing Company.
Mol Annmarie. 2002. The body multiple: Ontology in medical practice. Durham & London: Duke University Press.
Rewers Ewa (red.). 2014. Kulturowe studia miejskie: Wprowadzenie. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury.
Richardson Nicholas. 2019. “Wandering a etro: Actor-Network Theory research and rapid rail infrastructure communication”. M/C Journal 22(4). https://doi.org/10.5204/mcj.1560.
Richert Jörn. 2019. “Luhmann, Latour and global petroleum governance”. European Journal of Social Theory 22(2): 231–249. https://doi.org/10.1177/1368431018756582.
Røstvik Harald N. 2021. “Sustainable architecture – what’s next?”. Encyclopedia 1(1): 293–313.
Schumacher Patrik. 2010. The autopoiesis of architecture. London: John Wiley & Sons Ltd.
Serres Michel. 1982. The parasite, trans. L.R. Schehr. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Winczorek Jan. 2009. Zniknięcie dwunastego wielbłąda. O socjologicznej teorii prawa Niklasa Luhmanna. Warszawa: Liber.
Włodarek Mateusz. 2021. „Studia socjologiczne nad architekturą”. Kultura i Społeczeństwo 65(3): 107–124. https://doi.org/10.35757/KiS.2021.65.3.6.
Yaneva Albena. 2009. Made by the office for metropolitan architecture: An ethnography of design. Rotterdam: 010 Publishers.
Yaneva Albena. 2012. Mapping controversies in architecture. Farnham-Burlington: Ashgate Publishing.
Yaneva Albena. 2021. The method of architectural anthropology. Six suggestions. In: Architectural anthropology: Exploring lived space, M. Stender, C. Bech-Danielson, A.L. Hagen (eds.), 13–29. Abingdon: Routledge.
