Wnętrze domu przedpogrzebowego na nowym cmentarzu żydowskim w łodzi. uwagi o architekturze, funkcji i stylu
DOI:
https://doi.org/10.26485/AI/2021/23/11Słowa kluczowe:
cmentarz żydowski, żydowska architektura, Adolf Zeligson, sztuka sepulkralna, architektura w Polsce, domy przedpogrzebowe, styl mauretańskiAbstrakt
Postęp w zakresie nauk ścisłych, przyrodniczych i medycznych, zapoczątkowany w epoce Oświecenia miał wpływ na wiele obszarów codziennego życia w tym także na stosunek do śmierci i rytuałów pogrzebowych. Zainteresowanie kwestiami ostatecznymi znalazło odzwierciedlenie w zmieniającej się praktyce, która w istotny sposób kształtowała prawne regulacje. Struktura zakładanych od końca XVIII wieku wielkomiejskich cmentarzy żydowskich oraz transformacja znajdującej się w ich granicach architektury ukazują rozwój kultury sepulkralnej, odzwierciedlają funkcjonalne innowacje i zmiany stylowe oraz możliwości i wymagania gmin żydowskich działających w nieżydowskim środowisku. W 19 stuleciu cmentarz staje się miejscem reprezentacyjnym poprzez wprowadzenie nowych rytuałów pogrzebowych, nowoczesnych form pomników nagrobnych, reprezentacyjne budynki i parkowy wygląd. Treść artykułu stanowi analiza wnętrza domu przedpogrzebowego na nowym cmentarzu żydowskim w Łodzi z uwzględnieniem relacji pomiędzy zastosowanymi rozwiązaniami architektonicznymi a przeznaczeniem obiektu oraz po- wiązań funkcji i stylu. W żydowskim dyskursie historycznym problematyka stylu jako narzędzia manifestacji identyfikacji narodowej lub stopnia akulturacji kojarzona była przede wszystkim z architekturą synagogalną. Przypadek domu przedpogrzebowego z Łodzi dowodzi, że badanie budynków ceremonialnych, wznoszonych na żydowskich cmentarzach także może pomóc w określeniu kierunku i charakteru kulturowej transformacji
Bibliografia
Archiwum Państwowe w Łodzi, Łódzka Gmina wyznaniowa Żydowska [State Archive in Łódź, Jewish Community in Łódź], No. 5.
Berthold-Hilpert Monika (2015) Jüdisches Museum Franken, Fürth [in:] I. Gadowska, ed.; Wielkomiejskie cmentarze żydowskie w Europie Środkowo-Wschodniej, Łódź: Wydawnictwo Hamal.
Chechłowski Kazimierz (1901), O potrzebie u nas domów przedpogrzebowych, “Zdrowie” 1901, no. 1.
Davidson-Kalmar Ivan (2001) Moorish Style: Orientalism, the Jews, and Synagogue Architecture, “Jewish Social Studies”, vol. 7, no. 3, pp. 68-00.
Ehrlich Richard and Paul, Israelitische Friedhofsanlage für Breslau, “Zentralblatt der Bauverwaltung” 1903, no. 27, pp. 168-169.
Feinkind Mojżesz (1930) Dzieje Żydów w Piotrkowie i okolicy od czasów najdawniejszych do chwili obecnej, Piotrków Trybunalski: publication financed by the author.
Friedman Filip (1933) Ludność żydowska Łodzi do r. 1863 w świetle liczb, “Kwartalnik Statystyczny”, vol. 10, no. 4, pp. 461- 496.
Gadowska Irmina, Walczak Bartosz (2015), Zabudowa cmentarza [in:] L. Hońdo ed. Cmentarz żydowski w Łodzi, “Monumenta et Memoria”, vol. 1, pp. 53-74.
Głowacki Kazimierz (1984) Urbanistyka Piotrkowa Trybunalskiego. Piotrków – Kielce: Towarzystwo Przyjaciół Piotrkowa Trybunalskiego, Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków w Piotrkowie, Kielecki Oddział Pracowni Konserwacji Zabytków.
Grosglik Izrael L.(1877) W sprawie chowania zwłok, “Izraelita”, no 2, pp. 15-16.
Hońdo Leszek (2011) Dom przedpogrzebowy przy żydowskim Nowym Cmentarzu w Krakowie, Kraków: Universitas.
Ignatowski Grzegorz (1987) Początki i dzieje “Nowego Cmentarza” Żydowskiego w Łodzi, “Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce”, no. 3-4, pp. 59-69.
Janczak Julian (1982) Ludność Łodzi przemysłowej 1820-1914, Łódź: Uniwersytet Łódzki.
Kempa Andrzej, Szukalak Marek (2002) Żydzi dawnej Łodzi. Słownik Biograficzny, vol. 2, Łódź: Oficyna Bibliofilów.
Kersz Izaak (1999) Szkice z dziejów Gminy Żydowskiej oraz cmentarza w Łodzi, Łódź: Oficyna Bibliofilów.
Knufinke Ulrich (2005) Jüdische Friedhofsbauten um 1800 in Deutschland Architektur als Spiegel der Auseinandersetzungen um Haskala<>, “PaRDeS. Zeit-schrift der Vereinigung für Jüdische Studien” 2005, no 2, pp. 68-102.
K. R. (1840) O potrzebie domów przedpogrzebowych, “Przyjaciel Ludu: czyli tygodnik potrzebnych i pożytecznych wiadomości” 1840, no. 6.
Knufinke Ulrich (2007) Jewish cemeteries in 19th century Germany between “Tradition“and <
Künzl Hannelore (1999) Jüdische Grabkunst. von der Antike bis heute, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
Linhof R. A. (1918) Die Kultur der Münchener Friedhofs-Anlagen Hans Grässels. “Wasmuths Monatshefte für Baukunst”, no. 6–7, pp. 199–218.
Metzler Georg (1911) Die neue Friedhofsanlage [in:] Zur Geschichte der Wormser jüdischen Gemeinde, ihrer Friedhofe und ihres Begräbniswesens, Worms: Kräutersche Buchhandlung, pp. 47-52.
Muszyńscy Danuta and Lech (1995), Cmentarz żydowski w Łodzi, Łódź: Oficyna Bibliofilów.
N.K. (1896) Łódź w sierpniu, “Izraelita”, no. 33.
N.K. (1896) Łódź we wrześniu, “Izraelita”, no. 37.
N.K. (1897) Łódź w październiku, “Izraelita”, no. 43.
Rocznik statystyczny Królestwa Polskiego. Rok 1914, (ed.) W. Grabski, Warszawa: Gebethner and Wolff 1915.
Starkman Adolf (1895) Z Łodzi, “Izraelita”, no. 1.
Stefański Krzysztof (1995) Architektura sakralna Łodzi w okresie przemysłowego rozwoju miasta 1820-1914, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Walicki Jacek (2000) Synagogi i domy modlitwy w Łodzi, Łódź: Ibidem.
P. Paul (1902) Hermann Konstadt. Ein Gedenkblatt zu seinen 7-jährigen Todestage, “Illustrierte Sonntags Beilage: Handels und Industrieblatt. Neue Lodzer Zeitung”, no. 4, pp. 30-31.
Policya Lekarska. O grzebaniu ciał zmarłych (1846), Warszawa: Drukarnia Stanisława Strąbskiego.
Proszyk Jacek (2002) Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała: Urząd Miejski w Bielsku-Białej. Wydział Kultury i Sztuki.
Reisenthel Amalia (2015) Orientalismus als Mittel zur Identitätsfindung. Sepulkralarchitektur auf dem Jüdischen Friedhof Breslau. Berlin: Lit Verlag.
Stefański Krzysztof (2009) Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych miasta (do 1939 roku), Łódź: Księży Młyn 2009.
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Łodzi [Provincial Office of Monument Preservation in Łódź] No. 406/1; 407/7.
Zbroja Barbara (2005) Miasto umarłych. Architektura publiczna Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie w latach 1868-1939, Kraków: Wydawnictwo WAM.
Żmudzińska-Nowak Magdalena (2006) Dom przedpogrzebowy na nowym cmentarzu żydowskim –gliwickie dzieło Maxa Fleischera na tle innych jego realizacji w Europie Środkowej [in:] B. Kubit ed. Żydzi Gliwiccy, Gliwice: Muzeum w Gliwicach, pp. 167–180.
http://www.alemannia-judaica.de/muenchen_friedhof.htm (accessed: 1.01.2018)
