„POCHWYCILI JI MIĘDZY SIE, JAKO WILCY OWIECZKĘ”. ŻYDZI W PÓŹNOŚREDNIOWIECZNYCH POLSKICH APOKRYFACH (ROZMYŚLANIA DOMINIKAŃSKIE, ROZMYŚLANIE PRZEMYSKIE, SPRAWA CHĘDOGA O MĘCE PANA CHRYSTUSOWEJ)
DOI:
https://doi.org/10.26485/PP/2021/76/3Słowa kluczowe:
Żydzi; polska literatura średniowieczna; apokryfy; Pasja ChrystusaAbstrakt
The article analyses the construction of Jewish characters in the following late medieval Polish apocrypha: Rozmyślania dominikańskie, Rozmyślanie przemyskie, and Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej. The characters are built on a contrast between the figure of Christ and his tormentors. The article studies the following aspects of the contrast: hyperbolized aggression, beastial imagery, and the impurity of the perpetrators (which is conspicuous in images originating from the humoral theories). The literary representation of Jews (rather than Roman soldiers) as the ‘physical’ culprits of the Crucifixion of the Saviour also plays an important role in the texts under discussion
Bibliografia
[Anonim tzw. Gall]. Kronika polska. 1982. Przeł. Roman Gródecki. Wstęp i przypisy Marian Plezia. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. ISBN: 978-83-0401-212-X.
Cały świat nie pomieściłby ksiąg. Staropolskie opowieści i przekazy apokryficzne. 1996. Wyd. Wojciech R. Rzepka, Wiesław Wydra. Wstęp Maria Adamczyk. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. ISBN: 978-83-0115-584-1.
Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. 1984. Wybór i oprac. Wiesław Wydra, Wojciech R. Rzepka. Red. nauk. Władysław Kuraszkiewicz. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. ISBN: 978-83-0401-568-4.
Frater Colda / Kolda z Koldic. 1997. Tractatus mystici. Mystické traktáty. Edice a překlad Dana Martínková. Autor úvodní studie Pavel Spunar. Praha: Oikoymenh. ISBN: 80-8600-555-0.
Jakoubek ze Stříbra. 1951. Betlemská kázání z roku 1416. Předmluva Bedřich Spáčil. Praha: Blahoslav.
Jan Chryzostom. 2007. Mowy przeciwko judaizantom i Żydom. Przeciwko Żydom i Hellenom. Przeł. i oprac. Jan Iluk. Kraków: Wydawnictwo WAM. ISBN: 978-83-7318-910-2.
Kroniky doby Karla IV. 1987. Ed. Marie Bláhová, Jakub Pavel, Jana Zachová. Praha: Svoboda. ISBN: 25-107-87.
Plankt nebo žaloscenie Matky Božie u Veliký pátek. 1863. W: Ignác Jan Hanuš. Malý výbor ze staročeské literatury: podle rukopisův c. k. knihovny vysokých škol pražských XIV.– XVII. století posud z větší části netištěných. Praha: I. L. Kober. S. 56–60.
Polskie wierszowane legendy średniowieczne. 1962. Wyd. i oprac. Stefan Wierczyński, Władysław Kuraszkiewicz, Aniela Sławska. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Rozmyślania dominikańskie. 1965. Wyd. i oprac. Karol Górski, Władysław Kuraszkiewicz. Oprac. ikonograficzne Zofia Rozanow. Wstęp komparatystyczny Tadeusz Dobrzeniecki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Rozmyślanie przemyskie. 1998/2000. T. 1 i 2. Wyd. Feliks Keller, Wacław Twardzik. Frei¬burg i. Br.: Weiher Verlag. ISBN: 39-2194-035-4.
Sprawa chędoga o Męce Pana Chrystusowej i Ewangelja Nikodema. 1933. Wyd. Stefan Vrtel¬-Wierczyński. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.
Średniowieczna pieśń religijna polska. 1980. Oprac. Mirosław Korolko. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. ISBN: 978-83-0400-737-1.
Vulgata Clementina [online]. Protokół dostępu: http://vulsearch.sourceforge.net/vulgata. epub [01.02.2020].
Wujek Jakub [przekład]. 1599. Biblia to jest Księgi Starego i Nowego Testamentu […]. Kraków: Drukarnia Łazarzowa.
Židé ve starší české literatuře. Výbor beletrizovaných pramenů. 2013. Ed. Daniel Soukup. Olomouc: Univerzita Palackého v Olomouci. ISBN: 978-80-2443-434-6. S. 43.
Adamczyk Maria. 1980. Biblijno-apokryficzne narracje w literaturze staropolskiej do końca XVI wieku. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Po¬znaniu.
Adamczyk Maria. 1993. Religijna proza narracyjna do końca XVI wieku. W: Proza polska w kręgu religijnych inspiracji. Red. Maria Jasińska-Wojtkowska, Krzysztof Dybciak. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. ISBN: 83-8529-148-2. S. 7–40.
Bałaban Majer. 1925. Historia i literatura żydowska ze szczególnym uwzględnieniem Żydów w Polsce. Dla klas wyższych szkół średnich. Tom II. Od upadku świata starożytnego do końca wieków średnich. Lwów–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Bestul Thomas H. 1996. Texts of the Passion: Latin Devotional Literature and Medieval Society. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. ISBN: 978-08-1223-376-6.
Brückner Aleksander. 1903. Pismo święte i apokryfy. Szkice literackie i obyczajowe. Warszawa: Skład główny w Księgarni Gebethnera i Wolffa.
Brückner Aleksander. 1933. Nowe teksty staropolskie. „Pamiętnik Literacki”. S. 390–397.
Cohen Jeremy. 1983. The Jews as the Killers of Christ in the Latin Tradition. From Augustine to the Friars. „Traditio”. ISSN: 0362-1529. S. 1–27.
Cohen Jeremy. 2007. Christ Killers: The Jews and the Passion from the Bible to the Big Screen. Oxford: Oxford University Press. ISBN: 978-01-9517-841-8.
Cybulska-Bohuszewicz Ewa. 2011. Perwersyjny rdzeń „Rozmyślań dominikańskich”. „Pamiętnik Literacki”, z. 4. ISSN: 0031-0514. S. 5–23.
Delumeau Jean. 2011. Strach w kulturze Zachodu XIV–XVIII w. Oblężony gród. Wyd. 2. Przeł. Adam Szymanowski. Warszawa: Volumen. ISBN: 978-83-7233-028-4.
Dobrzeniecki Tadeusz. 1964. „Rozmyślania dominikańskie”. Próba charakterystyki. „Pamiętnik Literacki”, nr 2. ISSN: 0031-0514. S. 319–339.
Fijałkowski Paweł. 1995. Początki obecności Żydów w Polsce (X–XIII wiek). W: Studia z dziejów Żydów w Polsce. T. I. Red. Zofia Borzymińska. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny. Instytut Naukowo-Badawczy. ISBN: 83-8588-879-9. S. 13–26.
Forster Dorothea. 1990. Świat symboliki chrześcijańskiej. Przekł. i oprac. Wanda Zakrzewska, Paweł Pachciarek, Ryszard Turzyński. Wybór il. i kom. Tamara Łozińska. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”. ISBN: 83-2111-169-6.
Freise Dorothea. 2001. Geistliche Spiele in der Stadt des ausgehenden Mittelalters. Göttingen: Vandehoeck & Ruprecht. ISBN: 3-525-35174-7.
Gélis Jacques. 2011. Ciało, Kościół i sacrum. W: Historia ciała. T. 1. Od renesansu do oświecenia. Red. Georges Vigarello. Przeł. Tomasz Stróżyński. Gdańsk: słowo/obraz terytoria. ISBN: 978-83-7453-034-7. S. 15–95.
Górski Karol. 1965a. Analiza pisarska – metoda wydawnicza – zagadnienie autorstwa. W: Rozmyślania dominikańskie. Wyd. i oprac. Konrad Górski, Władysław Kuraszkiewicz. Oprac. ikonograficzne Zofia Rozanow. Wstęp komparatystyczny Tadeusz Dobrzeniecki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. S. V–XIV.
Górski Karol. 1965b. Uwagi o „Rozmyślaniach dominikańskich” na tle prądów religijnych XV i początku XVI wieku. W: Średniowiecze. Studia o kulturze. T. 2. Red. Julian Lewański. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. S. 303–321.
Górski Karol. 1978. Prądy religijne XV wieku a sztuka. W: Sztuka i ideologia XV wieku. Red. Piotr Skubiszewski. Warszawa: PWN. S. 123–134.
Górski Karol. 1993. Duchowość polska w XV wieku. W: Literatura i kultura późnego średniowiecza w Polsce. Red. Teresa Michałowska. Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN. ISBN: 83-8560-512-6. S. 161–175.
Hsia R. Pochia. 1988. The Myth of Ritual Murder. Jews and Magic in Reformation Germany. New Haven–London: Yale University Press. ISBN: 0-300-04120-9.
Jauss Hans Robert. 1968. Die klassische und die christliche Rechtfertigung des Hässlichen in mittelalterlicher Literatur. W: Die nicht mehr schönen Künste. Grenzphänomene des Ästhetischen. Hrsg. Hans Robert Jauss. München: Wilhelm Fink Verlag. ISBN: 3-7705-0236-1. S. 143–168.
Kobielus Stanisław. 2002. Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”. ISBN: 83-2111-638-8.
Konkol Weronika. 2016. „A oni leją nań nieczystymi pomyjami”. O roli zmysłów w średniowiecznych sposobach znieważania. „Teka Historyka”. ISSN: 1429-5288. S. 103–126.
Kopeć Józef Jerzy. 1972. Przemiany ideowe pobożności pasyjnej na przykładzie kultu cierniowej korony Chrystusa. „Studia Theologica Varsaviensia”, nr 2. ISSN: 0585-5594. S. 155–193.
Kopeć Józef Jerzy. 1975. Męka Pańska w religijnej kulturze polskiego średniowiecza. Studium nad pasyjnymi motywami i tekstami liturgicznymi. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
Kopeć Józef Jerzy. 1981. Nurt pasyjny w średniowiecznej religijności polskiej. W: Męka Chrystusa wczoraj i dziś. Red. Henryk D. Wojtyska, Józef J. Kopeć. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL. ISBN: 83-0000-190-5. S. 38–60.
Kozaryn Dorota. 2001. Kształt stylistyczny „Rozmyślań dominikańskich” na tle innych pas¬ji staropolskich. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. ISBN: 83-7241-176-X.
Leclercq Jean. 1997. Miłość nauki a pragnienie Boga. Przeł. Małgorzata Borkowska. Red. nauk. Jan Andrzej Spież. Kraków: „Tyniec”. ISBN: 83-8543-393-7.
Levis Clive Staples. 1995. Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej. Przeł. Witold Ostrowski. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”. ISBN: 83-7006-327-6.
Marrow James. 1977. „Circumdederunt me canes multi”: Christ’s Tormentors in Northern European Art of the Late Middle Ages and Early Renaissance. „The Art Bulletin”, No. 2. ISSN: 0004-3079. S. 167–181.
Marrow James. 2008. Inventing the Passion in the Late Middle Ages. W: The Passion Story: From Visual Representation to Social Drama. Ed. Marcia Kupfer. Pennsylvania: The Pennsylvania State University Press. ISBN: 978-02-7103-307-5. S. 23–52.
Marx Christoph. 2014. Antisemitismus in den geistlichen Spielen des Spätmittelalters am Beispiel des Frankfurter Passionsspiels von 1493. Eine paradigmatische Untersuchung. München: GRIN Verlag. ASIN: B010BFGUF2.
Matteoni Francesca. 2008. The Jew, the Blood and the Body in Late Medieval and Early Modern Europe. „Folklore”, No. 2. ISSN: 0015-587x. S. 182–200.
Mika Tomasz, Rojszczak-Robińska Dorota. 2016. Kanon wiedzy o „Rozmyślaniu przemyskim”. W: Rozmyślanie przemyskie. Świadectwo średniowiecznej kultury religijnej. Red. Jerzy Bartmiński, Artur Timofiejew. Przemyśl: Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska. ISBN: 978-83-6211-610-2. S. 13–24.
Niebelska-Rajca Barbara. 2008. Energeia, ingenium i Arystotelesowskie pojęcie ruchu. „Roczniki Humanistyczne”, z. 1. ISSN: 0035-7707. S. 131–151.
Poláčková Eliška. 2017. Teatralita středověké literatury doby lucemburské [praca doktorska]. Brno: Masarykova univerzita.
Poliakov Léon. 2008. Historia antysemityzmu. Tom I: Epoka wiary. Przeł. Oskar Hedemann, Agnieszka Rasińska-Bóbr. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas. ISBN: 978-83-2420-898-2.
Resnick Irven. 2011. Dietary Laws in Medieval Christian-Jewish Polemics: A Survey. „Stu¬dies in Christian – Jewish Relations”. ISSN: 1930–3777 [online]. Protokół dostępu: https://ejournals.bc.edu/index.php/scjr/article/view/1801/1689 [6.01.2020]. S. 1–15.
Rojszczak-Robińska Dorota. 2012. Jak pisano „Rozmyślanie przemyskie”. Poznań: Wydawnictwo „Rys”. ISBN: 978-83-6051-793-2.
Rojszczak-Robińska Dorota. 2016. Staropolskie pasje: „Rozmyślanie przemyskie”, „Sprawa chędoga”, „Karta Rogawskiego”. Źródła – język – fabuła. Poznań: Wydawnictwo „Rys”. ISBN: 978-83-6366-490-9.
Rozanow Zofia. 1965. Miniatury i iluminacje tekstu „Rozmyślań dominikańskich”. W: Rozmyślania dominikańskie. Wyd. i oprac. Konrad Górski, Władysław Kuraszkiewicz. Oprac. ikonograficzne Zofia Rozanow. Wstęp komparatystyczny Tadeusz Dobrzeniecki. Wrocław– Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. S. XVIII–XXXVIII.
Schulze Ursula. 2012. Geistliche Spiele im Mittelalter und in der Frühen Neuzeit: von der liturgischen Feier zum Schauspiel. Eine Einführung. Berlin: Erich Schmidt Verlag GmbH & Co. ISBN: 35-0313-717-3.
Smolarski Józef. 1981. Męka Pańska w polskiej literaturze średniowiecznej. W: Męka Chrystusa wczoraj i dziś. Red. Henryk D. Wojtyska, Józef J. Kopeć. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL. ISBN: 83-0000-190-5. S. 95–101.
Soukup Daniel. 2013. Pulkavský případ roku 1338. W: Židé ve starší české literatuře. Výbor beletrizovaných pramenů. Ed. Daniel Soukup. Olomouc: Univerzita Palackého v Olomouci. ISBN: 978-80-2443-434-6. S. 43.
Soukup Daniel. 2017. Mor, Masakr, Maria. Protižidovské aspekty pozdně středověké zbožnosti. W: Karel IV. a Emauzy. Liturgie, text, obraz. Ed. Kateřina Kubínová et al. Praha: Artefactum. ISBN: 978-80-8689-092-0. S. 267–281.
Stow Kenneth. 2006. Jewish Dogs: An Image and Its Interpreters. Stanford: Stanford University Press. ISBN: 0-8047-5281-8.
Stramczeska Olga. 2003. Obecność miniatur a język „Rozmyślań dominikańskich”. „Kwartalnik Językoznawczy”, nr 4. ISSN: 2081-5441. S. 59–69.
Śnieżko Dariusz. 2019. Kompleksja literatury. Studia staropolskie. Kraków: Universitas. ISBN: 978-83-2423-556-8.
Toepfer Regina. 2010. Frühneuzeitliche Wende auf der Frankfurter Bühne? Das „Frank¬furter Passionsspiel” und Paul Rebhuns „Susanna” zwischen Theater und Kult. W: Frankfurt im Schnittpunkt der Diskurse. Strategien und Institutionen literarischer Kommunikation im späten Mittelalter und in der frühen Neuzeit. Hrsg. Robert Seidel, Regina Toepfer, Frank¬furt: Verlag Vittorio Klosterman. ISBN: 34-6504-085-6. S. 137–161.
Tokarska-Bakir Joanna. 2008. Legendy o krwi. Antropologia przesądu. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B. ISBN: 978-83-7414-022-5.
Trachtenberg Joshua. 1997. Diabeł i Żydzi. Średniowieczna koncepcja Żyda a współczesny antysemityzm. Przeł. Robert Stiller. Gdynia: Uraeus. ISBN: 83-8573-251-9.
Vrtel-Wierczyński Stefan. 1933. Przedmowa. W: Sprawa chędoga o Męce Pana Chrystusowej i Ewangelja Nikodema. Wyd. Stefan Vrtel-Wierczyński. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. S. III–XXXII.
Woźniak Ewa. 2007. Ofiary i krzywdziciele. Studium postaci w przedtrydenckim piśmiennictwie pasyjnym. Analiza językoznawcza. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. ISBN: 978-83-7525-120-3.
Wydra Wiesław. 1998. Historyczny i kodykologiczny opis rękopisu. W: Rozmyślanie przemyskie. Wyd. Feliks Keller, Wacław Twardzik. Freiburg i. Br.: Weiher Verlag. ISBN: 3-921940- 35-4. S. XXXVIII–LV.
Wyrozumski Jerzy. 1991. Żydzi w Polsce średniowiecznej. W: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Red. Andrzej Link-Lenczowski, Tomasz Polański. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. ISBN: 83-04-03797-1. S. 129–135.
Zaremska Hanna. 2011. Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina krakowska. Warszawa: Instytut Historii PAN. ISBN 978-83-8890-984-9.
Ziółkowska Olga. 2016. Specyfika języka „Rozmyślań dominikańskich” w świetle składni i leksyki. Poznań: Wydawnictwo Rys. ISBN: 978-83-6548-324-9.
