MIĘDZY ARGUMENTEM TRADYCJI A RETORYKĄ SFORMUŁOWANĄ W ORATORSTWIE (NA PRZYKŁADZIE POLSKICH ŚWIECKICH MÓW OD XVII DO POŁOWY XVIII WIEKU)
DOI:
https://doi.org/10.26485/PP/2021/76/11Słowa kluczowe:
retoryka; oratorstwo; gatunki retoryczne; audytoriumAbstrakt
The article examines the particular way in which authors of the 17th- and 18th- century Polish speeches (the examples of which have been taken from manuscripts and printed anthologies) referred to custom. This strategy was used not only to reinforce the argument by referring to the positively valued tradition, but it also served as a commentary on oratory rules and strategies. The recurrent references to custom that this article seeks to examine could be defined as causam actionis (analogously to causam scribendi) in which the act of speaking, the manner of speaking, and the content of the speech are justified by custom. The texts under discussion offer many remarks on decorum and expressing praise. They present detailed rules of conduct, e.g. a different set of rules applies to a speech delivered in the presence of the king or the queen.
Bibliografia
Grodziecki Adam. 1684. Adam na Wyszynie Grodziecki, kasztelan międzyrzecki za Pannę Lubomirską, wojewodziankę ruską od Pana Czarnkowskiego, starosty międzyrzeckiego dziękuje. W: Mówca polski albo Suplement do tomu pierwszego mów sejmowych mowy krom tego weselnym aktom i różnym powinszowaniom służące i listy należące do meteryji. Kalisz. Drukarnia Koleium [sic!] Soc[ietate] Jesu. S. 211–217.
Kryski Feliks. BOss 207. Mowa do JMP Zamoyskiego, kancl[erza] i hetm[ana] koron[nego] do P[anów] posłów na sejmie po odiskanych [sic!] Inflantach przy J[ego] K[rólewskij] M[ości] i Rzplitej wszytkiej. Rkps Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, sygn. 207, k. 53r–54r.
Kurcz Stefan. 1745a. Mowa J[aśnie] W[ielmożnego] J[ego]m[o]ści Pana Stefana Kurcza, wojewody brzeskiego na pogrzebie J[a śnie] W[ielmożnej] Jejm[o]ści Pani Franciszki z Kopciów Sapieżyny, kasztelanowy trockiej, matki dzisiejszego J[aśnie] W[ielmożnego] kanclerza wielkiego W[ielkiego] Księstwa Litewskiego miana w kościele kodeńskim 1690. W: Jan Ostrowski¬-Daneykowicz. Swada polska i łacińska albo Miscellanea oratorskie sejmowe, weselne, kancelaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyjne i inne różne w oboim języku prozą i wierszem. T. 1, cz. 6 [pogrzebowa]. Lublin. Drukarnia JKM Collegium Societatis Jesu. S. 42–55.
Kurcz Stefan. 1745b. Mowa J[aśnie] W[ielmożnego] J[ego]m[o]ści Pana Stefana Kurcza, wojewody brzeskiego zagajając sejmik brzeski i podając votum na dyrektora. W: Jan Ostrowski¬-Daneykowicz. Swada polska i łacińska albo Miscellanea oratorskie sejmowe, weselne, kancelaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyjne i inne różne w oboim języku prozą i wierszem. T. 1, cz. 1 [sejmowa]. Lublin. Drukarnia JKM Collegium Societatis Jesu. S. 378–379.
Leszczyński Bogusław. 1745. Dziękowanie za J[ejmość] P[annę] Gordonównę od J[ego] M[ości] Pana Morsztyna, referendarza koronnego przez J[aśnie] W[ielmożnego] J[ego]m[oś]ci Pana Leszczyńskiego, podkanclerzego koronnego w Warszawie podczas sejmu anno 1659. W: Jan Ostrowski-Daneykowicz. Swada polska i łacińska albo Miscellanea oratorskie sejmowe, weselne, kancelaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyjne i inne różne w oboim języku prozą i wierszem. T. 1, cz. 2 [weselna]. Lublin. Drukarnia JKM Collegium Societatis Jesu. S. 3–6.
Lubomirski Jerzy. 1745. Mowa J[aśnie] W[ielmożnego] J[ego]m[o]ści Pana Jerzego Lubomirskiego, starosty sądeckiego, marszałka poselskiego, potym marszałka wielkiego i hetmana polnego koronnego witając Króla J[ego]m[o]ści 1643. W: Jan Ostrowski-Daneykowicz. Swada polska i łacińska albo Miscellanea oratorskie sejmowe, weselne, kancelaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyjne i inne różne w oboim języku prozą i wierszem. T. 1, cz. 1 [sejmowa]. Lublin. Drukarnia JKM Collegium Societatis Jesu. S. 21–22.
Moskorzowski Andrzej. BK 1195. Dziękowanie za Jejm[oś]ć Pannę Zofią Błońską od Albrychta Arciszewskiego przez J[ego]m[oś]ci Pana Andrzeja Moskorzowskiego 1626. Rkps Biblioteki Kórnickiej PAN, sygn. 1195, k. 97r–98 v.
Moskorzowski Andrzej. BOZ 823a. Dziękowanie za Jej M[oś]ć Pannę Zofią Morsztynównę, córkę Je[g]o M[oś]ci Pana Stefana Morsztyna imieniem Je[g]o M[oś]ci Pana Tomasza Długołęckiego przez Je[g]o M[oś]ci Pana Andrzeja Moskorzowskiego w Siedłowcach. Rkps Biblioteki Ordynacji Zamojskiej 823, k. 111v–114v.
Moskorzowski Andrzej. BOZ 823b. Dziękowanie Je[g]o M[oś]ci Pana Andrze[ja] Moskorzowskiego imieniem P[ana] Krzysztofa Rusickiego za Panią Reginę Goryszowską, którą z ręki
Jej M[oś]ci P[aniej] Reginy Moskorzowskiej oddawł mu za młżonkę J[ego] M[ości] P[an] Andre[j] Gosławski w Carnkowach a[nno] 1628 17 Septem[bris]. Rkps. Biblioteki Ordynacji Zamojskiej 823, k. 131v–134r.
O przyjeździe Pana Młodego dwaj dają znać. Rkps Archiwum Historyczne w Wilnie, fond 1135 opus 2/40, k. 12 r.
Oddawanie pierścienia zmownego. Rkps Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, sygn. 4502, k. 4v–5v.
Pac Stefan. 1745. Oddawanie Jaśnie Oświeconej Księżnej Jejmości Katarzyny Radziwiłówny, wojewodzianki wileńskiej przez Jaśnie Wielmożnego Jegomości Pana Stefana Paca, podkanclerzego Wielkiego Księstwa Litewskiego Jaśnie Wielmożnemu Jegomości Panu Jerzemu Hlebowiczowi, podstolemu Wielkiego Księstwa Litewskiego, potym wojewodzie wileńskiemu. W: Jan Ostrowski-Daneykowicz. Swada polska i łacińska albo Miscellanea oratorskie sejmowe, weselne, kancelaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyjne i inne różne w oboim języku prozą i wierszem. T. 1, cz. 2 [weselna]. Lublin. Drukarnia JKM Collegium Societatis Jesu. S. 16–18.
Radau Michał. 1655. Orator extemporaneus seu artis oratoriae breviarium bipartitum. Amstelodami: apud Jacobum á Meurs.
Radziejowski Hieronim. 1668. Hieronim Radziejowski, starosta łomżyński idąc do pocałowania ręki J[ego] K[rólewskiej] M[ości] imieniem koła poselskiego. W: Mówca polski albo Wielkich senatorów powagą i ojczystą wymową oratorów sejmowe i pogrzebne mowy. T. 1. Kalisz. Kolegium Societatis Jesu. S. 115–121.
Radziwiłł Krzysztof. 1745. Dziękowanie J[aśnie] O[świecoenego] Ks[ię]cia J[ego]m[o]ści Krzysztofa Radziwiłła, hetmana polnego W[ielkiego] Ks[ięsta] Litewskiego imieniem Ks[ię]cia J[ego]m[o] ści Albrychta Radziwiłła, kasztelana trockiego za J[aśnie] W[ielmożną] J[ej]m[oś]ć Pannę Zienowiczównę, kasztelanką połocką. W: Jan Ostrowski-Daneykowicz. Swada polska i łacińska albo Miscellanea oratorskie sejmowe, weselne, kancelaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyjne i inne różne w oboim języku prozą i wierszem. T. 1, cz. 2 [weselna]. Lublin. Drukarnia JKM Collegium Societatis Jesu. S. 85–87.
Rzewuski Stanisław. 1745. Mowa J[aśnie] W[ielmożnego] J[ego]m[oś]ci Pana Stanisława Rzewuskiego, referendarza koronnego, dziękując za województwo podlaskie, a potym hetmana polnego, na koniec wielkiego koronnego i wojewodę bełskiego na sejmie warszawskim 1713. W: Jan Ostrowski-Daneykowicz. Swada polska i łacińska albo Miscellanea oratorskie sejmowe, weselne, kancelaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyjne i inne różne w oboim języku prozą i wierszem. T. 1, cz. 1 [sejmowa]. Lublin. Drukarnia JKM Collegium Societatis Jesu. S. 246–247.
Sapieha Jan. 1745a. Tenże imieniem województwa brzesckiego winszuje J[ego] K[rólewskiej] M[ości] Świąt Narodzenia Pańskiego w Brześciu będącemu. W: Jan Ostrowski-Daneykowicz. Swada polska i łacińska albo Miscellanea oratorskie sejmowe, weselne, kancelaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyjne i inne różne w oboim języku prozą i wierszem. T. 1, cz. 1 [sejmowa]. Lublin. Drukarnia JKM Collegium Societatis Jesu. S. 60.
Sapieha Jan. 1745b. Tenże na sejmie w Warszawie. W: Jan Ostrowski-Daneykowicz. Swada polska i łacińska albo Miscellanea oratorskie sejmowe, weselne, kancelaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyjne i inne różne w oboim języku prozą i wierszem. T. 1, cz. 1 [sejmowa]. Lublin. Drukarnia JKM Collegium Societatis Jesu. S. 71–72.
Sapieha Władysław. 1745. Mowa J[aśnie] W[ielmożnego] J[ego]m[o]ści Pana Władysłąwa Sapiehy, wojewody mińskiego, dziękując za województwo brzeskie. W: Jan Ostrowski-Daneykowicz. Swada polska i łacińska albo Miscellanea oratorskie sejmowe, weselne, kancelaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyjne i inne różne w oboim języku prozą i wierszem. T. 1, cz. 1 [sejmowa]. Lublin. Drukarnia JKM Collegium Societatis Jesu. S. 373–375.
W dzień wesela pierścień oddając. Rkps Archiwum Historyczne w Wilnie fond 1135 opus 2/40, k. 66r.
Wężyk Jan. BOss 352 II. Przemowa Je[g]o M[oś]ci K[ędza] arcybiskupa gnieźnieńskiego przy oddawaniu dekretu electionis Królowi Je[g]o M[oś]ci w kościele ś. Jana. Rkps Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, sygn. 352 II, k. 57 v–58 r.
Wyżga Jan. 1745. Złożenie pieczęci mniejszej koronnej przez J[aśnie] W[ielmożnego] J[ego] m[o]ści Księdza Jana Wyżgę, nominata gnieźnieńskiego. W: Jan Ostrowski-Daneykowicz. Swada polska i łacińska albo Miscellanea oratorskie sejmowe, weselne, kancelaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyjne i inne różne w oboim języku prozą i wierszem. T. 1, cz. 1 [sejmowa]. Lublin. Drukarnia JKM Collegium Societatis Jesu. S. 116–118.
Załuski Andrzej. 1745. Tegoż dziękowanie z Jejm[o]ść Pannę Elżbietę Potocką, kasztelankę kamieniecką od J[ego]m[o]ści Pana Wiktoryna Sobieskiego, starosty mierzwickiego przy Królestwie Ichmościach w klasztorze Wszystkich Świętych we Lwowie 10 Februarii 1687. Ex tempo¬re. W: Jan Ostrowski-Daneykowicz. Swada polska i łacińska albo Miscellanea oratorskie sejmowe, weselne, kancelaryjne, listowne, kaznodziejskie, pogrzebowe, statystyczne, panegiryczne, elogiarne, inskrypcyjne i inne różne w oboim języku prozą i wierszem. T. 1, cz. 2 [weselna]. Lublin. Drukarnia JKM Collegium Societatis Jesu. S. 53–54.
Barłowska Maria. 2000. Jerzy Ossoliński. Orator polskiego baroku. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. ISBN: 83-226-0930-2.
Barłowska Maria. 2011. Głosy zwycięzców i nieprzyjacielskie chorągwie. W: Wojny, bitwy i potyczki w kulturze staropolskiej. Red. Wiesław Pawlak, Magdalena Piskała. Wydawnictwo IBL PAN. Warszawa. ISBN: 978-83-6175-719-1. S. 357–372.
Bitzer Lloyd F. 1968. The Rhetorical Situation. „Philosophy and Rhetoric”, vol. 1. ISSN: 1-410-516-6987. S. 1–14.
Ciszewska Małgorzata. 2016. Tuliusz domowy. Świeckie oratorstwo szlacheckie kręgu rodzinnego (XVII–XVIII wiek). Warszawa. Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich. ISBN: 978-83-6557-308-7.
Curtius Ernst Robert. 1997. Literatura europejska i łacińskie średniowiecze. Przeł. i oprac. Andrzej Borowski. Kraków: Universitas. ISBN: 83-7052-128-2.
Gaonkar Dilip P. 1997. The Idea of Rhetoric in the Rhetoric of Science [Rhetoric an Hermeneutics: Globalization, Repression, and Disciplinary Anxiety]. W: Rhetorical Hermeneutics. Invention and Interpretation in the Age of Science. Ed. Alan G. Gross, William K. Keith. Albany: State University of New York Press. ISBN: 0-7914-3109-6. S. 26–28.
Gorzkowski Albert. 2001. In principio erat… Pragmatyczne aspekty topiki egzordialnej. W: W: Retoryka dziś. Teoria i praktyka. Red. Renata Przybylska, Wiesław Przyczyna. Kraków: Wydawnictwo „Poligrafia Salezjańska”. ISBN: 83-86473-18-5. S. 343–364.
Grześkowiak-Krwawicz Anna. 2018. Dyskurs polityczny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pojęcia i idee. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. ISBN: 978-83-2314-032-0.
Kultura słowa żywego w dawnej Polsce. 1989. Red. Hanna Dziechcińska. Warszawa: PWN. ISBN: 978-83-0108-711-1.
Lausberg Heinrich. 2002. Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze. Przeł., wstęp i oprac. Albert Gorzkowski. Bydgoszcz: Wydawnictwo Homini. ISBN: 83-87933-21-X.
Lichański Jakub Z. 1992. Orator sarmaticus. Teoria retoryki a oratorstwo staropolskie doby baroku. W: Retoryka od średniowiecza do baroku. Teoria i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN. ISBN: 83-01-10556-9. S. 261–319.
Lichański Jakub Z. 1998. Przemilczenie i niedomówienie: technika narracyjna oraz figura myśli. Niejasności teorii retorycznej. „Przegląd Humanistyczny”, nr 4. ISSN: 0033-2194. S. 37–46.
Lichański Jakub Z. 2000. Retoryka od renesansu do współczesności – tradycja i innowacja. Warszawa: Wydawnictwo DiG. ISBN: 83-7181-113-6.
Łacina jako język elit. 2004. Red. Jerzy Axer. Warszawa: Wydawnictwo DiG. ISBN: 83-7181-321-X.
Maleszyński Dariusz Cezary. 1985. Corpus politicum: śródziemnomorskie i staropolskie konteksty topiki organicznej. „Pamiętnik Literacki”, nr 1 (76). ISSN: 0031-0514. S. 3–46.
Menander the Rhetor. 1981. Treatise II. W: Menander Rhetor. Ed. with translation and commentary Donald A. Russell, Nigel Guy Wilson. Oxford: The Clarendon Press. ISBN: 0-19-814013-4. S. 2–75.
Perelman Chaim. 2004. Imperium retoryki. Retoryka i argumentacja. Przeł. Mieczysław Chomicz. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. ISBN: 83-01-13908-0.
Quintilian. 1958. The Institutio Oratoria of Quintilian. Vol. 4. Trans. by Harold Edgeworth Butler. London, Cambridge, MA: William Heinsemann Ltd, Harvard University Press.
Trębska Małgorzata. 2005. Obrzęd rzymski, perski, portugalski, celtycki… i sarmacki. Kul¬tury obce w historycznych egzemplach obyczajowych na przykładzie oracji weselnych. „Napis”, t. I (X). ISSN: 1507-4153. S. 97–110.
Trębska Małgorzata. 2008. Staropolskie szlacheckie oracje weselne. Genologia, obrzęd, źródła. Warszawa. Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich. ISBN: 978-83-6175-701-6.
Ziomek Jerzy. 1990. Retoryka opisowa. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. ISBN: 83-04-03544-8.
