Pogranicze językowe i kulturowe polsko-wschodniosłowiańskie w obliczu tendencji globalizacyjnych (na materiale gwar Lubelszczyzny)

The linguistic and cultural Polish-East Slavic borderlands in the context of globalization. A study based on dialect data of the Lublin region

Abstract

The study deals with the Polish-East Slavic past and present linguistic and cultural borderlands as seen through the prism of the globalizing and localist tendencies shown by the village population of the Lublin region with its clearly defined rural regional identity and self-awareness. Associated with the idea of the so-called ‘little motherland’ and with the cultivation of the regional tradition, regional identity and self-awareness spans two opposing but coherent cultural spaces in which the different language varieties and cultural strands of the past and present are met and reflected in the language of the oldest villagers confronted with present day globalizing tendencies. This study is based on data recorded in villages of the Lublin region.

REFERENCES

_{Bartmiński Jerzy, 2006, Ludowe parateksty w kulturze pogranicza polsko-ukraińskiego, w: H. Pelcowa, red., Spotkania polsko-ukraińskie. Język – Kultura– Literatura, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, Chełm, s. 13–39.}

_{Cygan Stanisław, 2011, Przejawy świadomości językowej mieszkańców wsi końca XX wieku na przykładzie Lasocina na Kielecczyźnie, Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego, Kielce.}

_{Czyżewski Feliks, 1986, Atlas gwar polskich i ukraińskich okolic Włodawy, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.}

_{Czyżewski Feliks, 1988, O problemach interferencji językowej w ukraińskich gwarach wschodniej Lubelszczyzny, „Z Polskich Studiów Slawistycznych”, seria VII „Językoznawstwo”, s. 87–93.}

_{Czyżewski Feliks, 1994, Fonetyka i fonologia gwar polskich i ukraińskich południowo- wschodniego Podlasia, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.}

_{Czyżewski Feliks, 2015, Kilka uwag o pograniczu językowym w świetle inskrypcji nagrobnych wschodniej Lubelszczyzny, w: F. Czyżewski, M. Olejnik, A. Pihan-Kijasowa, red., Pogranicza słowiańskie w opisach językoznawczych. W 110 rocznicę urodzin Profesora Władysława Kuraszkiewicza (1905–1997), Wydawnictwo Polihymnia, Lublin–Włodawa, s. 55–66.}

_{Dejna Karol, 1990, Z zagadnień interferencji oraz integracji językowej w gwarach, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, t. XXXVI, s. 61–75.}

_{Dejna Karol, 1991, Z zagadnień ewolucji oraz interferencji językowej, Wydawnictwo Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, Łódź.}

_{Dejna Karol, 1998, Gwara i jej stosunek do innych odmian języka ogólnonarodowego, w: S. Gala, red., Teoretyczne, dydaktyczne i badawcze założenia dialektologii, Wydawnictwo Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, Łódź, s. 13–22.}

_{Dunaj Bogusław, 1980, Zagadnienia interferencji w badaniach dialektologicznych, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, t. XXXVII, s. 99–108.}

_{Falińska Barbara, Kowalska Anna, 1983, Polsko-białoruskie i polsko-ukraińskie związki leksykalno-słowotwórcze, „Z Polskich Studiów Slawistycznych”, seria VI „Językoznawstwo”, s. 91–100.}

_{Gala Sławomir, 1994, Małopolsko-śląsko-wielkopolskie pogranicze językowe, cz. I–II, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.}

_{Gala Sławomir, 1997, Zmiany w gwarach Polski centralnej w XX wieku, w: E. Umińska-Tytoń, red., Interferencje w językach i dialektach słowiańskich, Wydawnictwo Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, Łódź, s. 33–59.}

_{Gala Sławomir, 2008, Kwestionariusz do badań słowotwórstwa i słownictwa w gwarach pogranicza wielkopolsko-małopolsko-mazowiecko-śląskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.}

_{Gala Sławomir, Gala-Milczarek Beata, 2006, Jeszcze w sprawie metodyki badań pogranicza językowego, w: H. Pelcowa, red., Spotkania polsko-ukraińskie. Język – Kultura – Literatura, Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, Chełm, s. 141–149.}

_{Gala-Milczarek Beata, 2016, Czynnościowy charakter derywatów rzeczownikowych w gwarach północnomałopolskich i przyległych. Studium morfologiczno- leksykalne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.}

_{Jaros Irena, 2009, Nazwy środków czynności w gwarach łęczycko-sieradzkich. Studium słowotwórczo-leksykalne, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.}

_{Jaros Irena, 2011, Wpływ polszczyzny ogólnej na system słowotwórczy gwar (na przykładzie nazw środków czynności), „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, t. LVII, s. 69–80.}

_{Jaros Irena, 2016, Przymiotnikowe synonimy słowotwórcze w gwarach polskich (zarys problemu), w: J. Klimek-Grądzka, M. Nowak, red., Dawne z nowym łącząc… In memoriam Mariani Kucała, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Lublin, s. 23–37.}

_{Kąś Józef, 1994, Interferencja leksykalna słownictwa gwarowego i ogólnopolskiego (na przykładzie gwar orawskich), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.}

_{Kąś Józef, 2001, Metodologia badań leksyki gwarowej w kontekście współczesnych}

_{przemian kulturowych i społecznych, w: J. Sierociuk, red., Gwary dziś. 1. Metodologia badań, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań, s. 191–200.}

_{Kąś Józef, Kurek Halina, 2001, Funkcjonowanie współczesnej polszczyzny. Język wsi, w: S. Gajda, red., Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 440–459.}

_{Kość Józef, 1999, Polszczyzna południowokresowa na polsko-ukraińskim pograniczu językowym w perspektywie historycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.}

_{Krawczyk-Tyrpa Anna, 2001, Tabu w dialektach polskich, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz.}

_{Kucała Marian, 1960, O słownictwie ludzi wyzbywających się gwary, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, t. XIX, s. 141–156.}

_{Kucharzyk Renata, 2012, O potrzebie socjolingwistycznego badania zmian w słownictwie gwarowym, w: H. Kurek, red., Języki słowiańskie w ujęciu socjolingwistycznym, Księgarnia Akademicka, Kraków, s. 67–76.}

_{Kucharzyk Renata, 2016, Leksyka gwarowa w komunikacji internetowej, w: H. Kurek, M. Święcicka, M. Peplińska, red., Bydgoskie Studia nad Pragmatyką Językową, t. 2: Globalizacja a przemiany języków słowiańskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, s. 241–253.}

_{Kuraszkiewicz Władysław, 1932, Djalektologja, przegląd gwar województwa lubelskiego, w: I. Czuma, red., Monografia statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego, t. I, Drukarnia Państwowa w Lublinie, Lublin, s. 273–324.}

_{Kurek Halina, 1987, Przełączanie kodu językowego, czyli socjologiczne aspekty wzajemnego oddziaływania języka literackiego i dialektów, „Język Polski”, R. LXVII, s. 63–69.}

_{Kurek Halina, 1995, Przemiany językowe wsi regionu krośnieńskiego. Studium socjolingwistyczne, Wydawnictwo Universitas, Kraków.}

_{Kurek Halina, 2003, Przemiany leksyki gwarowej na Podkarpaciu, Wydawnictwo Universitas, Kraków.}

_{Kurek Halina, 2010, Przemiany kulturowo-językowego wizerunku polskiej wsi w ostatnim półwieczu (na przykładzie gwar małopolskich), w: H. Kurek, A. Tyrpa, J. Wronicz, red., Studia Dialektologiczne IV, Prace Instytutu Języka Polskiego 134, Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, Kraków, s. 71–79.}

_{Kurek Halina, 2018, Słownictwo gwarowe w epoce globalizacji, w: R. Przybylska, M. Rak, A. Kwaśnicka-Janowicz, red., Historia języka, dialektologia i onomastyka w nowych kontekstach interpretacyjnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 203–209.}

_{Łesiów Michał, 1978, Polsko-ukraińskie oboczności leksykalne w gwarach pogranicza, „Z Polskich Studiów Slawistycznych”, seria V „Językoznawstwo”, s. 279–286.}

_{Marciniak-Firadza Renata, 2013, Nazwy osobowych wykonawców czynności w gwarach małopolsko-mazowieckiego pogranicza językowego. Studium słowotwórczo-leksykalne, cz. 1, 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.}

_{Mazur Jan, 1976–1978, Gwary okolic Biłgoraja, cz. 1: Fonologia, cz. 2: Fleksja, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.}

_{Ożóg Kazimierz, 2001, Polszczyzna przełomu XX i XXI wieku. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Otwarty rozdział, Rzeszów.}

_{Pelcowa Halina, 1997, Słownictwo wschodniosłowiańskie w gwarach Polski środkowo-wschodniej w świetle związków językowych polsko-ukraińskich, w: F. Czyżewski, M. Łesiów, red., Ze studiów nad gwarami wschodniosłowiańskimi w Polsce, „Rozprawy Slawistyczne”, t. 12, s. 189–211.}

_{Pelcowa Halina, 2001a, Interferencje leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.}

_{Pelcowa Halina, 2001b, Polsko-białorusko-ukraińskie paralele leksykalne w świetle kulturowego dziedzictwa prasłowiańskiego, w: E. Smułkowa, A. Engelking, red., Język i kultura białoruska w kontakcie z sąsiadami, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 141–151.}

_{Pelcowa Halina, 2001c, Kulturowa wartość słownictwa w gwarach pogranicza (na przykładzie gwar wschodniolubelskich), w: F. Czyżewski, red., Język i kultura na pograniczu polsko-ukraińsko-białoruskim, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 43–59.}

_{Pelcowa Halina, 2009, Trwanie i przemijanie w języku i obyczajowości wiejskiej, w: J. Adamowski, J. Styk, red., Tradycja dla współczesności. Ciągłość i zmiana, t. 2: Tradycja w tekstach kultury, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 89–100.}

_{Pelcowa Halina, 2012, Słownictwo kresowe jako element tożsamości pogranicza (na materiale gwar Lubelszczyzny), w: E. Dzięgiel, K. Czarnecka, D. Kowalska, red., Polskie dziedzictwo językowe na dawnych Kresach. Język polski dawnych Kresów Wschodnich, t. 5, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa, s. 257–264.}

_{Pelcowa Halina, 2015a, Nazwa i desygnat w zmieniającej się rzeczywistości wiejskiej, w: U. Sokólska, red., Odkrywanie słowa – historia i współczesność, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok, s. 551–568.}

_{Pelcowa Halina, 2015b, Dziedzictwo leksykalne pogranicza polsko-wschodniosłowiańskiego w interpretacji mieszkańców wsi, w: F. Czyżewski, M. Olejnik,A. Pihan-Kijasowa, red., Pogranicza słowiańskie w opisach językoznawczych. W 110 rocznicę urodzin Profesora Władysława Kuraszkiewicza (1905–1997), Wydawnictwo Polihymnia, Lublin–Włodawa, s. 91–98.}

_{Pelcowa Halina, 2016, Tendencje globalizacyjne w języku i kulturze a koncepcja „małych ojczyzn”, w: H. Kurek, M. Święcicka, M. Peplińska, red., Bydgoskie Studia nad Pragmatyką Językową, t. 2: Globalizacja a przemiany języków słowiańskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, s. 89–100.}

_{Pelcowa Halina, 2017, Tradycja lokalna i regionalna a globalizacja, „Poradnik Językowy” z. 10, s. 20–29.}

_{Pihan-Kijasowa Alicja, 2015, Polszczyzna Kresów Wschodnich – efekt pogranicza językowego, w: F. Czyżewski, M. Olejnik, A. Pihan-Kijasowa, red., Pogranicza słowiańskie w opisach językoznawczych. W 110 rocznicę urodzin Profesora Władysława Kuraszkiewicza (1905–1997), Wydawnictwo Polihymnia, Lublin–Włodawa, s. 97–104.}

_{Rak Maciej, 2015, Kulturemy podhalańskie, Księgarnia Akademicka, Kraków.}

_{Reichan Jerzy, 1999, Gwary polskie w końcu XX w., w: W. Pisarek, red., Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, Ośrodek Badań Prasoznawczych Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 262–278.}

_{Rembiszewska Dorota, 2002, Gwary nadbużańskie mazowiecko-podlaskie, Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe, Łomża.}

_{Rieger Janusz, 1983, Problemy interferencji językowej w ukraińskich gwarach karpackich w zakresie leksyki. Drogi przenikania zapożyczeń, „Z Polskich Studiów Slawistycznych”, seria VI „Językoznawstwo”, s. 303–312.}

_{Rieger Janusz, 1997, Interferencje ukraińskie w gwarach polskich na Podolu, w: E. Umińska-Tytoń, red., Interferencje w językach i dialektach słowiańskich, Wydawnictwo Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, Łódź, s. 134–140.}

_{Rieger Janusz, 2015, Kilka słowackich paraleli do leksyki północnołemkowskiej, w: F. Czyżewski, M. Olejnik, A. Pihan-Kijasowa, red., Pogranicza słowiańskie w opisach językoznawczych. W 110 rocznicę urodzin Profesora Władysława Kuraszkiewicza (1905–1997), Wydawnictwo Polihymnia, Lublin–Włodawa, s. 107–112.}

_{Sierociuk Jerzy, red., 2006, Gwary dziś. 3. Wewnętrzne zróżnicowanie języka wsi, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań.}

_{Tyrpa Anna, 2019, Stare i nowe słowa w świadomości mieszkańców wsi, „Poradnik Językowy”, z. 1, s. 20–32.}

_{Walczak Bogdan, 2015, Pogranicze polsko-wschodniosłowiańskie od średniowiecza do dziś, w: F. Czyżewski, M. Olejnik, A. Pihan-Kijasowa, red., Pogranicza słowiańskie w opisach językoznawczych. W 110 rocznicę urodzin Profesora Władysława Kuraszkiewicza (1905–1997), Wydawnictwo Polihymnia, Lublin–Włodawa, s. 149–156.}

_{Warchoł Stefan, 1992, Specyfika gwar mieszanych i przejściowych na terenach etnicznie zróżnicowanych, „Rozprawy Slawistyczne 5”, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.}